End-n-Abfall im Alemannischen

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Technische Yschränkung:
Dr koräkt Titel wär: »Änd-n-Abfall im Alemannische«

Im Mittelzitalemannische het e Entwicklig iigsetzt, wu in dr meischte alemannische Dialäktspiilarte dr Konsonant n am Änd vum Wort abgfalle isch.

[ändere] Mehrsilbigi Werter

S Alemannisch het bi zwoo- oder mehrsilbige Werter iberal s End-n verlore. Wäge däm heißts ohni End-n

schaffe, stelle, lupfe, ruedere, versteckle, d Bäre, d Amsle (Pl.), d Leitere (Pl.), d Imme, s Bächli, s Biächli (Büechli), Zänglerli (Nochnamme Zängerlin), unte, hinte, däne (Dat. Pl.), ihne (Dat. Pl.), uf dr/de vordere Bänk (Dat.), bring de/dr Miätere (Müetere) (Akk. Pl.)

[ändere] Eisilbigi Werter

Eisilbigi Werter hän viilfach s Änd-n ebefalls verlore - des giltet in zuenämmendem Maß vu Norde noch Süde.

Biispiil "Wein", "gewesen" ,"von"

Unterelsass, Ortenau	kurzer Vokal	Win	gsin/gwänn	vun
Schwobeland	Diphthong bzw. lange Vokal	Wai	gwäa/gsai
ibrigi Alemannia	langer Vokal	Wii	gsii	vo

Anderi Biispiil:

Nordtyp	in, an, Mann, Zahn, zehn, Rain
Südtyp	i, a, Maa, Zah, zeh (zäh), Rai

D gnaü Abgränzig vum Nord- un vum Südtyp isch bi jedem Wort anderscht, lueg in dr Sprochatlante.

Konsonanterverbindig -rn

In dr Konsonanteverbindig -rn isch s Änd-n zum Deil erhalte:

Bäärn, fäärn (im letschte Johr), gäärn (= "gerne"), moorn (näbe morn), aber:
(u. a. z Voradelbärg): Doorebiire (= "Dornbirn"), gääre (= "gerne").

S standardditsch Wort "sondern" kunnt im alte Alemannisch nit vor.

Artikel

Dr männlig un sächlig Artikel im Akkusativ isch iberal n-los:

siihsch de/dr Baum, wo eber agfahre het? Grottefalsch isch: "Siihsch den Baum, den eber agfahre het."

[ändere] Änd-n in dr Konjugation

Singular:
I han kunnt mit un ohni Abfall vor: i han, i haa

Plural:
Durch dr Abfall vu -t isch in mänke Dialäktspiilarte -n in Endstellig kumme, so z.B. Oberhiinalemannisch mir gän, mir wän, mir hän.

[ändere] n as Hiatustilger

Des -n, wu im Laüf vu dr Sprochentwicklig abgfalle isch, taücht in viile alemannische Dialäktspiilarte as Hiatustilger wider uf, des heißt, mit däm -n wird verhinderet, ass zwee Vokal ufenander stoße:

am e Dag (amene Tag) aber: amenort (neume),
Gueten Obe!,
Siihsch sälle Baüm? aber: Siihsch sällen Oscht?
Welle Maa? aber: Wellen alte Maa meinsch?

E abgfalles -n ka im Inlüt (Inluut) wiider uftaüche:

zeh, aber: zehni,
i bi schee, aber du bisch scheener!
glei (chlii), aber: gleiner (chliiner),
e Stei, aber: zwee Steiner

n isch aü an Stelle Hiatustilger, wu kei Abfall bassiärt isch. Biispiil üs em Oberrhiinalemannische:

wu ich ihne gsäh haa aber: wu-n-i-ne gsäh haa
Gang go ihne hole aber: Gang go-ne hole
Hesch ihne uns brocht aber: Hesch-e-n-is brocht

Diä erschte, nit-zämmezogene Forme wirke unbholfe (ubholfe).

[ändere] Sonderfall im Berner Oberland

Im Oschte vum Bärner Oberland sin d Änd-n in greßerem Maß erhalte wiä im räschtlige Alemannisch. Biispiil üs der alte Haslitiitsche Dialäktspiilart:

Xandren han i no hiit gseen. (Dr Alexander han i no hit gsäh.)

Aü ohni Hiatus sin do -n erhalte.

Mier gään den eppa mooren gan triichlen. (Mir gehn drno halt morn go Kuehglocke schälle). Do isch Wort fir Wort betont. Flissig üsgsproche heißt des Biispiil: Mier gään den eppa moore-nga triichlen.

(Quälle: Ruth Bietenhard: Oberländer Mundarten. Thun 1992)