Rhein

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Dialäkt: Baseldytsch

Rhy
Date
Laag	Schwiiz, Liechtestei, Öschtriich, Dytschland, Franggriich, Holland
Längi	1.320 km
Quelle	Vorderrhy bim Oberalppass (Surselva), Hinterrhy am Rhywaldhorn
Quellhechi	2.344 m
Mündig	bi Hoek van Holland in d' Nordsee
Mündigshechi	0 m
Hehenunterschiid	2344 m
Yzugsgebiet	198.735 km²
Ywohner im Yzugsgebiet	ca. 50 Millione
Grossstedt	Basel, Strossburri, Karlsruhe, Mannheim, Ludwigshafen, Wiesbaden, Mainz, Koblenz, Bonn, Köln, Leverkusen, Düsseldorf, Neuss, Krefeld, Duisburg, Nimwegen, Arnheim, Rotterdam
Mittelstedt	Konstanz, Schafuuse, Speyer, Worms, Bingen, Neuwied, Andernach, Bad Honnef, Königswinter, Bornheim, Niederkassel, Wesseling, Dormagen, Monheim, Wesel, Xanten, Emmerich
Rächti Näbeflüss	lueg Näbeflüss vom Rhy
Linggi Näbeflüss	lueg Näbeflüss vom Rhy
Haafe	Basel, Duisburg-Ruhrort, Düsseldorf, Neuss, Köln, Mainz, Mannheim, Ludwigshafen, Karlsruhe, Kehl, Wesel, Emmerich
Wichtigi Bruggene	lueg Brugge übere Rhy
Schiffbar	883 km

De Rhy (Oberrhiialemannisch au Rhin, rätoromanisch Rein, tüütsch Rhein, französisch Rhin, ripuarisch Rhing, niederländisch Rijn) isch eine vo de gröschte und am sterkschte mit Schiff befarnige Flüss vo Europa. Er isch 1320km lang, vo dene 833km mit em Schiff befahrbar sind (lenger sind d'Wolga, d'Donau un de Dnepr).

Inhaltsverzeichnis 1 s Wichtigschte uff ei Bligg 2 Etymologi 3 Geologie 3.1 Urrhy 3.2 Talentstehig 4 Dr Verlauf vom Rhy 4.1 Gliederig und Name 4.2 Vorder-, Hinter- und Alperhy: Vor Quelle bis in Bodesee 4.3 Bodesee und Seerhy 4.4 Hochrhy: Vom Bodesee bis Basel 4.5 Oberrhy: Vo Basel bis Binge 4.6 Mittelrhy: durch d Loreley 4.7 Niderrhy: vo Bonn bis zem Rhydelta 4.8 Rhydelta 4.9 Rhystromkilometrierig 5 Näbeflüss vom Rhy 6 Kanäl zue andere Flüss 7 Wäg übere Rhy 7.1 Brugge 7.2 Fährene 8 Schifffahrt 9 wirtschaftlichi Bedütig 10 Ökologii 11 Kurioses 12 Dr Rhiin in dr alemannische Dialäktdichtig 13 wyterfiehrendi Agobe

[ändere] s Wichtigschte uff ei Bligg

Em Rhy siner beide Quellflüss Vorderrhy und Hinderrhy entspringe im schwiizer Kanton Graubünde. De Vorderrhy i de Surselva (Bündner Oberland) am Oberalppass, de Hinterrhy am Rhywaldhorn. Die beide Flüss fliesse bi Richenau zum sogenannte Alperhy zämme. Vo dört fliesst är Richtig Norde in Bodesee. Ab Konschdanz verlauft er als Hochrhy richtig Weschte, bis er z'Basel en scharfe Knigg macht und als Oberrhy wieder in Richtig Norde und spöter Nordweschte fliesst. Ab öppe de Loreley heisst er denn Mittelrhy, und ab de ehemalige dytsche Hauptstadt Bonn sage si Niderhy zu nem. De Niderrhy fliesst z Holland imene grosse Delta in d'Nordsee.

Arainerstaate vom Rhy sin d Schwiiz, Liechtestei, Öschtriich, Dytschland, Frankriich und Holland.

S Iizugsgebiet vom Rhy isch 198.735 km² gross. Kurz vor em Delta fliesse 2.330 m³/s Wasser dr Rhy durab, das isch nume es bizz weniger als im Nil. Bi Emmerich (Nordrii-Weschtfale) hett me bim Hochwasser 1926 am meischte Wasser gmässe: 12.000 m³/s; und am wenigschte im Jahrhundertsumer 1947: 600 m³/s.

[ändere] Etymologi

Dr Name "Rhy" stammt vo de indogermanische Wurzle H₁reiH- ab, was so viel wie "fliesse" bedütet het. Us dr glyche Wurzle kunnt au s alemannische Wort rinne oder s altgriechische rhëin, wo beidi au fliesse bedüte. Dä Ursprung findet sich au in romanische Bezeichnige fyr Fluss, wie z.B. im Spanische Rio. D Kelte hän de Fluss als Gott verehrt und em Rhênos gsait, und Grieche und Reemer hend dodrvo abgleitet Ρήνος / Rhenus.

[ändere] Geologie

[ändere] Urrhy

Die erschte Afäng vom Rhy löön sich bis ins Miozän vor ca. 12 Millione Joor zrugg verfolge. Me vermuetet s Quellgebiet vom Urrhy im Beriich vom hütige Massiv vom Kaiserstuehl. Dr Urrhy hett e anders Flussbett gha als hütte. So isch er nid durchs Gebiet vo dr hüttige Schwiiz gflosse (ä Vorläufer vom Rhy in dr Schwiz isch bi Basel witer weschtwärts zem Mittelmeer gflosse) und isch ab em Gebiet um Worms quer durch Rheinhesse uff d Pforte vo Binge zuegflosse. Regione wie Oppeheim und Mainz sin noni in dr Neechi vom Rhy gsi.

[ändere] Talentstehig

S dytsche Rhytal isch wesentlig prägt durch geologischi, geomorphologischi und tektonischi Vorgäng. So isch dr Rhy in frienere Ärdzytalter in Flussschlinge (Määnder) imene breite und und flache Talgrund gflosse. Dä Talgrund ka me no hütte uff de Rhyhechene erahne und isch durchs Uffinde vo Rhyschotter au nochwiisbar. Sänkige (z.B. Kölner Bucht) und Hebige hän bewirkt, dass dr Rhy im Vorland vom Mittelgebirge Sand und Schotter abglageret hett und sich ins Rheinische Schiefergebirge rumd um d Loreley zwangswyys igschnitte hett, wo sichs Gebirge ghobe het. Do d Hebig in Phase abgloffe isch, hett sich bi Stillstand immer wiider en breite Talgrund usbildet, in dä sich dr Rhy bir näggschte Hebig widr igschnitte hett. Die verschiedene Hebigsphasene sin in de glich hoche Flussterrasse uf beidne Site vom Fluss erkennbar. Im Schotterfächer ab dr Kölner Bucht hett au dr unterschiedlig Wasserabfluss in Kalt- und Warmzyte während dr Yszit en Yfluss gha.

[ändere] Dr Verlauf vom Rhy

[ändere] Gliederig und Name

Die beide Hauptquellflüss heisse Vorderrhy und Hinterrhy und entspringe im Weschte vom Kanton Graubünde in de zentrale Schwiizer Alpe. Drnäbe heisse elf witeri Bäch Rhy und sin Quelle vom Rhy.

Ab em Zämmefluss vo Hinter- und Vorderrhy bi Reichenau fliesst dr Rhy nordwärts als Alperhy bis zum Bodesee. D Rhystreggi, wo die beide Teili vom Bodesee, nämli dr Ober- und Untersee, verbindet, heisst au Seerhy.

Ab em Usfluss vom Untersee (Bodesee) bi Stei am Rhy bis Basel heisst dr Rhy Hochrhy, vo Basel bis Binge Oberrhy. Vo dört bis Bonn heisst er denn Mittelrhy und vo Bonn bis zur dütsch-holländische Gränze Niederrhy.

Kurz noch dr holländische Gränze teilt sich dr Rhy in zwei Hauptflussärm - Lek und Waal -, wo sich noch Rotterdam teilwys vereinige und bi Hoek van Holland in d Nordsee mynde. Dä Abschnitt heisst Rhydelta.

[ändere] Vorder-, Hinter- und Alperhy: Vor Quelle bis in Bodesee

Die beide Hauptquellflüss vom Rhy, dr Vorderrhy und Hinterrhy, entspringe im Weschte vom Kanton Graubünde in de zentrale Schwiizer Alpe; dr Vorderrhy bim Oberalppass im Gotthardmassiv in dr obere Surselva, dr Hinterrhy em Paradiesgleschter am Rhywaldhorn in dr Neechi vom San Bernardino-Pass in dr Gmeind Hinterrhein GR. Näbe dene zwai Flüss hett dr Rhy no elf witeri Bäch, wo Quellene vom Rhy sin und au Rhy heisse. Im Yyzugsgebiet vom Hinterrhy befinde sich dr Reno di Lej, dr Averser- und dr Juferrhy; dr Vorderrhy kunnt als Rein da Tuma vom Tomasee, Zueflüss sin dr Curnerar-, Maighelser-, Medelser-, Nalpser- und Valserrhy.

Als offizielli Quelle gilt dr Vorderrhy, genauer dr Rein da Tuma wo im Tomasee entspringt, emene glaine unschinbare Seeli unterhalb vo Badus Six Madun uff 2344 Meter über Meer. Dört wyst au e Orientierigstafele uff d Lengi vom Rhy hi: 1320 Kilometer bis zer Myndig. Speziell isch au, dass s Wasser us em Reno die Lej, wo z'Italie entspringt, s einzige italiänische Wasser isch, wo in d' Nordsee fliesst. Dr erscht gresseri Ort am Rhy isch Ilanz am Vorderrhy.

Bi Reichenau vereinige sich Vorder- und Hinterrhy zum Alperhy. Bi Chur, dr erschte Stadt am Flusslauf, macht dr Rhy e Knigg noch Norde und bildet uff de näggschte 25 Kilometer die schwiz-liechtesteinerischi Gränze. Sit dr Kanalisierig und Begradigung mindet dr Rhy als "Neye Rhy" bi Hard in Öschtriich in Bodesee.

[ändere] Bodesee und Seerhy

Näbe dr neye Rhymindig gits au no dr urspringligi, dr "alti Rhy". Er mindet au hitte no an dr schwiz-öschtriichische Gränze bi Alterhy (Thal SG) in Bodesee. Das Stugg Rhy isch vom Bodesee us öppe zwai Kilometer schiffbar bis noch Rheineck. S Land zwische de beide Rhymindige, wo die öschtriichische Ortschafte Gaißau, Höchst und Fußach umfasst, wird als Rhydelta (nid z'verwächsle mit däm in Holland) bezeichnet und isch e Naturschutz- und Vogelschutzgebiet.

Die vo 1890 bis 1923 erstellti Rhyregulierig (Umleitig ins neye Flussbett) mit em obere Rhydurchstich bi Diepoldsau und em undere bi Fußach hett me gmacht, um zverhindere, dass dr Rhy viel Sedimänt kurz vor dr Mindig ablageret und dodrmit au d Hochwasser z verhindere. Durch die Kirzig um zäh Kilometer hett me d Hochwassergfoor zwar witgehend besitigt, aber drfür hett dr Rhy sis Gschieb eifach im Bodesee abglageret, drumm muess me mittlerwyle ständig mit Schwimmbagger Kiis usebaggere.

Im Bodesee gitte e interessants Naturphenomen: Do s fliessende kalte Gebirgswasser sich mit em wermere Seewasser nid vermischt, goht d Streemig im See witer. Do s kalte Rhywasser aber schwerer isch als warme Seewasser, fliesst dr Rhy z'erscht wenigi Kilometer oberflächlich im Bodesee witer und bricht denn abrupt imene unterseeische Wasserfall, em Rhybrech, ab in d' Tiefene vom Bodesee. Dr Rhy fliesst denn em nerdlige Ufer vom Bodesee entlang witer (yber d Insel Lindau - Hagnau - Konstanz).

[ändere] Hochrhy: Vom Bodesee bis Basel

Nochdäm dr Rhy dr Obersee gnennti Teil vom Bodesee bi dr Ängstell an dr alte Rhybrugg in Konstanz ("Konstanzer Trichter") verloh hett, fliesst er als Seerhy in drissig Santimeter tiefer glägene Untersee, bis er bei Stei am Rhy wieder zumene Fluss wird.

Einige Kilometer witer, in dr Neechi vo Schaffhuse, stürzt dr Fluss dr Rhyfall durab. Am linke Ufer ligt s Schloss Laufe, am rächte Ufer Neuhuse am Rhyfall. Bi mittlerer Wassermängi stürze 700 Kubikmeter Wasser pro Sekunde dr Rhyfall durab, womit är dr greescht Wasserfall vo ganz Europa isch. Är isch 23 Meter hoch und 150 Meter lang. In dr Mitti rage zwei Felse us em Fall use, dr eint drvo ka me per Schiff erreiche. Am Änd vom Fall stosst dr Rhy widr in sis alte, voryyszitliche Flussbett - und de Yyszite isch das Naturschauspiel au z'verdanke.

Vo Schaffhuse fliesst dr Rhy zerscht noch Süde, mit enere molerische Schlinge am Stedtli und Kloschter Rheinau vrby, bis er am Tösseck, dr Mindig vo dr Töss in Rhy, noch Weschte abdrait. Bald druff wird er bis Basel Gränzfluss zwische dr Schwiiz und Dytschland.

Vorem schwizerische Koblenz, nid wit vo Waldshut entfärnt, fliest vo dytscher Siite her de Zämmeflusss us Steinä, Schlücht und Wutdä in Rhy. Ä Stückli wiiter flussabwärts mindet denn d Aare als erschte grosser Näbefluss in Rhy. Bemerkenswärt dodrby isch, dass d Aare, wo nur wenigi Kilometer vorhär mit Rüss und Limmat zämmegflosse isch, mit eme durchschnittliche Abfluss vo 557 m³/s dr Fluss mit meh Wasser vo beidne isch (Rhy: 439 m³/s). Dr Rhy isch aber minim lenger als d Aare. Oder besser gseit, isches gsi, denn durch d Juragwässerkorrektion isch d Aare dütlich lenger worde und dr Rhy het mit dr Rhykorrektur 10 Kilometer Lengi verlore. Dodrmit isch hitte d Aare dr wasserriicher und lenger Fluss, also setti eigentlich dr Rhy ab Koblenz bis noch Holland Aare und nid Rhy heisse... Aber me darf zem Glick drvo usgoh, dass dr Rhy trotzdäm witerhin Rhy heisse wird.

[ändere] Oberrhy: Vo Basel bis Binge

Im Rhyknüü z'Basel änderet dr Rhy sini Richtig vo weschtwärts noch Norde durch die Oberrhynischi Tiefebeni. Das macht er aber erscht sit em Tertiär (also vor ca. 10 Millione Joor). Vorhär isch er ab Basel im Bett vo dr Saône und em Rotte ins Mittelmeer gflosse, will ihm durch dr Isteiner Klotz dr Wäg in Richtig Norde versperrt gsi isch.

Ab em Dreiländereck (Basel - Saint Louis - Wiil am Rhy) bis Lauterborg gegenyber vo Karlsrueh isch dr Rhy sit 1689 - mit vilne Unterbrächige allerdings - dr Gränzfluss zwische Dytschland und Frankriich. Hitte aber - noch drei Krieg - gsehn sich die beide Velker - beides jo Alemanne - äntlig als Partner und dr Rhy isch kei Hindernis meh. So heisst zem Bischpill d Brugg zwische Strossburi und Kehl Europabrugg.

Bis Basel isch dr Rhy mit grosse Flussschiff vo Rotterdam und dr Nordsee här schiffbar. In Basel isch au dr südligscht Binnehafe mit Aschluss a d Nordsee. Die Schiffbarkeit isch aber nur durch e starki Kanalisierig machbar worde, so gits ellai zwische Basel und Iffezheim zäh Schleusene. Vor allem zwische Basel und Brisach fiehrts alte Flussbett vom Rhy kuum me Wasser, sondern es fliesst im Rhysitekanal Grand Canal d'Alsace und wird fyr e sicheri Schiffahrt und Gwinni g vo Energie gnutzt. D Kanalisation hett einige nochteilige Folge wie e Absänkig vom Grundwasserspiegel und e Verlandig vom alte Flussbett mit entsprächende negative Folge fyr d Tier- und Pflanzewält in de Flussaue.

Ab Iffezheim fliesst dr Rhy fyr die näggschte guet 250 Kilometer in dr rund 40 Kilometer breite Oberrhynische Tiefebeni zwische Schwarzwald und Vogese bzw. Pfälzerwald und Kraichgau/Odenwald. Dä Abschnitt hett dr Johann Gottfried Tulla ab 1817 dur d Rhybegradigung vomene träge määndrierende Fluss in en grade, schnäll fliessende, vo yschnidende Dämm flankierte Kanalfluss umgwandlet.

Bi Strossburi münde d'Ill und dr' Rhy-Marne- wie au dr Rhy-Rhone-Kanal in Rhy.

Vo Lauterbourg/Karlsrueh bis Mannheim bildet dr Rhy d Gränze zwische em rächtsrhynische Bade-Württebärg und em linksrhynische Rheinland-Pfalz. Bi Mannheim mindet au vo Südoschte här dr Neckar in Rhy. Gegeniber vo Mainz mindet dr Main in Rhy, und dört änderet dr Rhy fyr e kurze Abschnitt sini Richtig, är ybernimmt die weschtwärtsi Fliessrichtig vom Main. Bi Binge, wo d Nahe in Rhy mindet, draiht dr Rhy denn widr noch Nord-Nordweschte.

[ändere] Mittelrhy: durch d Loreley

Vo Binge bis Bonn änderet sich d Charakter vom Fluss erneut. Är isch nid, wie Ober- und Niderrhy, e gmächliche Strom imene breite Tal, sondern dr Mittelrhy durchschnidet imene steile und änge Durchbruchstal s'Rheinische Schiefergebirge: Links vom Rhy Hunsrück und Eifel, rächts Taunus und Westerwald.

Dä Abschnitt isch - näb em Rhyfall - dr touristisch bekannteschti und beliebteschti Teil vom Rhy, är isch vo Bingen/Rüdesheim bis Koblenz au Wältkulturerb. Bi Kaub ligt moolerisch zmittst im Rhy d Burg Pfalzgrafenstein. Nur wenigi Kilometer flussbwärts umfliesst dr Rhy dr sagenumwobeni Loreley-Felse, kurz druffabe windet er sich bi Boppard durch dr Bopparder Hamm, ä imposanti Rhyschleife.

Einigi witeri Zueflüss nimmt dr Rhy uff, als wichtigschti sin d Lahn vo Oschte und am Dytsche Eck in Koblenz vo Südweschte d Mosel znenne. Zu de bekanntischte Burge vom Mittelrhy gheere Burg Lahneck, Marksburg, Burg Liebenstein und Sterrenberg

[ändere] Niderrhy: vo Bonn bis zem Rhydelta

An dr südlige Stadtgränze vo Bonn und dr Gränze zwische Rheinland-Pfalz und Nordrhein-Westfalen witet sich s änge Tal vom Mittelrhy zur Kölner oder Niederrheinischen Bucht, wo bereits zur norddütsche Tiefebeni zellt. Nördlig vo Bonn mindet d Sieg in Rhy, wo ab do Niederrhy heisst (d Region Niederrhein fangt aber erscht witer nördlig aa).

Wichtigschti Hafestedt in däm Stromabschnitt sin Köln, Düsseldorf, Neuss und Duisburg mit Duisport, em gröschte Binnenhafe vo Europa und international bedütendem Logistikstandort an der Mindig vor Ruhr und em Rhein-Herne-Kanals. 30 km flussabwärts mindet in Wesel die zweit Oscht-Wescht-Schifffahrtsverbindig, dr parallel zur Lippe verlaufendi Wesel-Datteln-Kanal in Rhy, und noch 40 km spannt sich in Emmerich die lengscht Hängebrugg vo Dytschland über dr an däre Stell über 700 Meter breite Strom.

[ändere] Rhydelta

Noch witere 15 Kilometer, drei Kilometer hinter dr dytsch-holländische Gränze bi Millingen aan de Rijn, fangts grosse Flussdelta vom Rhy aa. Do teilt sich dr Rhy in zwei Hauptärm, wo sich bi Rotterdam wider teilwys vereinige tüen. D Waal ybernimmt öppe 60% vom Rhywasser, dr Lek 29 %, und die abzwigendi IJssel 11 %.

Dr nördlich Rhyarm isch dr Pannerdens Kanaal (Pannerde-Kanal), und vo däm zwiigt kurz vor Arnhem d IJssel ab. Sie fliesst über Deventer und Zwolle noch Norde und mindet bi Kampen ins IJsselmeer. Vo dr Abzwygig vo dr IJssel a heisst dr nördlig Rhyarm Nederrijn und im witere Verlauf Lek. Bis öppe 900 n. Chr., wo dr Lek zum Hauptstrom worde isch, hän dr Kromme Rijn und dr Oude Rijn dr eigentlig Flusslauf bildet.

Dr südlig Rhyarm isch dr Bijlands Kanaal, wo in dr Waal übergoot, wo im Unterlauf d Näme Boven Merwede, Beneden Merwede und Noord treit, bis är sich wenigi Kilometer vor Rotterdam in Krimpen aan de Lek mit em nördlige Arm vereinigt. Bi Werkendam teilt sich d Merwede und fliesst links an dr Dortrechter Insel zum Hollands Diep, in das au d Maas mündet. Vo deert bestoht über d Dortsche Kil und d Oude Maas wider e Verbindigg zum Nieuwe Waterweg im Rotterdamer Hafegebiet. Die Nieuwe Merwede isch vo 1861-1874 baut worde, dammit me Hochwasser schnäller abfiehre ka.

Gmeinsam durchfliesse sie als Nieuwe Maas und nochhär als Scheur dr Hafe vo Rotterdam und minde über dr Nieuwe Waterweg bi Hoek van Holland in d Nordsee. D Abflussmängi in d Nordsee ka me wäg de Gezeite nid genau ageh. Bi Fluet wirds Wasser no bis Werkendam gstaut. Sälbscht in dr Nordsee ischs Flussbett no e Wyli lang unter Wasser verfolgbar.

[ändere] Rhystromkilometrierig

D Rhystromkilometrierig fangt in dr Mitti vo dr Strossebrugg in Konstanz aa und ändet mit em Kilometer 1032.8 in Hoek van Holland. D Kilometrierig fangt also nid bi eine vo de Quellflüss oder in Reichenau a, wo Vorder- und Hinterrhy zämme fliesse, sondern erscht einiges witer unde bim Bodesee, wo dr Rhy schiffbar wird (wenn au nid durchgehend). Noch dr Kilometrierig richtet sich d Schiffahrt und d' Beheerde.

Jede ganz Rhystromkilometer wird durch grossi Tafle rächtwinklig zur Achse vom Fluss an beidne Ufer azeigt. D 500-Meter-Marke bestöhn us emene schwarze Kryz uf wissem Grund. Die ybrige 100-Meter-Marke bestöön us öppe 100 x 50 Santimeter grosse Rächtegg uf öppe zwai Meter heche Yysestange; druff stehn d Zahle 1 bis 4 und 6 bis 9.

D Kilometrierig isch e holländisch-dytsches Gmeinschaftswärk (drumm au dr Beginn bi Konstanz). Nid beteiligt sind d Schwiiz, Öschtriich und Liechtestei. Bi de letschte beide Länder hett d Kilometrierig bi ihrem Staatsgebiet noni agfange, und d Schwiiz hett die dytsch Regelig nid übernoh. So steen die obe erwähnte Zeiche zwische Bodesee und Basel nur am rächte - dytsche - Flussufer und gar nid im Kanton Schaffhuse und Basel-Stadt, wo beidi Flussufer schwizerisch sin.

Vor 1939 hän die sälbständige Rhyuferstaate Bade, Bayern, Hesse und Preusse wie au Holland für ihri Rhyabschnitt e eigni Kilometrierig gha, wo jewyls an ihrer Landesgränze mit Null agfange hett und stromabwärts agstiige isch. So isch z.B. Königswinter am preussische Kilometer 143, jetzt 645, gläge.

Die allererschti durchgehendi Vermässig vom Rhy hett me am 1. April 1939 kenne abschliesse. Dodrby hett me aber au es paar scho vorhär vermässeni Kilompeterpinkt ybernoh. Durch das hetts es paar sogenannt "kurzi Kilometer" geh, wo in Wirkligkeit gar nid en ganze Kilometer lang sin. So isch dr km 22-23 bi Roxheim nur 600m lang, km 436-437 635m und km 529-530 bim Binger Loch sogar nur 525m lang. Durch das isch d Rhykilometrierig öppe 1200 Meter lenger als dr Fluss wirkli lang isch (ab Konstanz). Do immer rächtwinklig zur Stromachse gmässe worde isch, liige a de Prallhäng d Mässpinkt e bizz meh als 100 Meter usenand, an de Gleithäng drfyr e bizz weniger. Wie scho erwähnt isch d Kilometrierig nur uff dytschem und holländischem Bode ageh. Unterhalb vo Emmerich, wo sich dr Rhy ufteilt, lauft d Kilometrierig in beidne Ärm glichlutend witer. Drumm muess me in dr Schiffahrt immer ageh, uf weles Fahrwasser sich d Kilometeragoob bezieht.

Es gälte folgendi Kilometeragoobe:

• Alperhy: ohni Kilometrierig
• Hochrhy: km 0 - 145 (Bodesee bis Basel)
• Oberrhy: km 150 - 530 (Basel bis Binge)
• Mittelrhy: km 530 - 660 (Binge bis Bonn)
• Niderrhy: km 660 - 1033 (Bonn bis Hoek van Holland)

[ändere] Näbeflüss vom Rhy

Dr Näbefluss mit am meischte Wasser isch d Aare, wo im schwizerische Koblenz. D Aare entwässeret fascht die ganz Zentralschwiiz und bringt mit emene mittlere Jooresabfluss vo 590 m³/s dütlich meh Wasser in Rhy, als dr Rhy bim Zämmefluss sälber hett (470 m³/s).

Erscht mit grossem Abstand folge die bekannte dytsche Flüss Mosel (290 m³/s), Main (190 m³/s) und Neckar (140 m³/s)

Näbeflüss links vom Rhy	Näbeflüss rächts vom Rhy
Thur Töss Glatt Aare Rüss Lorze Glaini Emme Schächen Limmat Reppisch Sihl Saane Surb Zulg Rotache Ergolz Birs Birsig Ill Moder us em Pfälzer Wald: Sauer Lauter (Wieslauter) Queich Speyerbach Rehbach Isenach Eckbach Eisbach Pfrimm Selz Nahe Mosel Nette Brohlbach Ahr Erft	Albula Plessur Landquart Ill Dornbirner Ach Bregenzer Ach Argen Schussen Radolfzeller Aach us em Schwarzwald: Wutach Alb Murg Wehra Dürrenbach Wiese Elz Kinzig Rench Murg Federbach Alb Pfinz Kraichbach Leimbach Neckar us em Odenwald: Weschnitz Modau Main Wisper Lahn Wied Sieg Strunde Wupper Düssel Angerbach Dickelsbach Ruhr Emscher Lippe

alemannischi Zueflüss sin kursiv

[ändere] Kanäl zue andere Flüss

Vom Rhy göhn vili Kanäl zu andere Flüss us. Die meischte Kanäl hän aber hytte nur no e glaini wirtschaftligi oder no e touristischi Bedytig, wills mittlerwyle e guets Autibahnnetz git. Schliesslig isch d Zyt vo de Kanalbaute au meischtens vor em 20. Joorhundert gsi.

En Kanal, wo fyr grossi Schiff geeignet isch und au e wirtschaftligi Bedytig hett, isch dr Rhein-Main-Donau-Kanal. Mit däm ehnder jyngere Kanal isches meeglig, per Schiff quer durch Europa vor Nordsee bis zem Schwarze Meer zfahre.

Witteri grossi Kanäl hetts vor allem am Unterlauf:

• Ab Duisburg verbindet e Kanalsyschtem dr Rhy mit em norddytsche Flusssyschtem (Ruhr und Rhein-Herne-Kanal)
• Bi Wesel fangt dr Wesel-Datteln-Kanal a
• Ab Tiel verbindet dr Amsterdam-Rhein-Kanal d Waal mit Amsterdam.
• Unterhalb Nijmegen bestoht über dr Kanaal van St.Andries e Verbindig zur Maas.
• In Gorinchem zwigt dr Merwedekanal zum Amsterdam-Rhein-Kanal ab.

Nur no mit ehnder glaine Schiff ka me dr Rhein-Marne-Kanal befahre, wo mit zwei Kanaltunnel über zwei Wasserscheidene ewäg Strassburi über Mosel und Marne mit dr Seine bi Paris verbindet.
Ebefalls nur no touristischi Bedytig hett dr Rhein-Rhone-Kanal (alemannisch Rhy-Rotte-Kanal, aber das seit niemer), wo zwysche Basel und Mülhuse vom Rhysitekanal abzwigt und e diräkti Verbindig zwische Nordsee und Mittelmeer härstellt.

[ändere] Wäg übere Rhy

[ändere] Brugge

Über dr Rhy füehre wyt über hundert Bruggene - alli Bruggene und Stääg über dr Alperhy und Vorläufer nid mitzellt. Die meischte Bruggene findet me mit de Brugge vom Alperhy und sine Vorläufer in/zur Schwiiz, ohne Alperhybruggene in/noch Dütschland. Je witer rhyabwärts me kunnt, desto sältener wärde d Bruggene - was logisch isch, will jo dr Rhy au immer breiter wird. Die meischte Bruggene sind in de Grossstedt wie Basel, Duisburg, Düsseldorf, Köln, Bonn, Koblenz, Mainz, Mannheim / Ludwigshafen und Karlsruhe zfinde.

Uffgrund vo dr Schwierigkeite bim Bruggebau und - vor allem in Dytschland - wägem zweite Wältkrieg sin die meischte Brugge übere Rhy keine fuffzig Joor alt. Vor allem am Hochrhy (Schwiiz) leen sich no älteri Brugge finde.

Es paar Bruggene sölle exemplarisch kurz es bizz necher vorgstellt wärde (Reihefolg stromabwärts):

• d Ysebahnbrugg bi Neuhuse fiehrt nur wenige Meter oberhalb vom Rhyfall übere Rhy
• ellai z'Basel fiehre säggs Brugge ybere Rhy
• die mittleri Brugg in Basel isch 1225 baue worde und isch dodrmit dr eltischt feschti Ybergang ybere Rhy zwische Bodesee und Nordsee (die hittig Brugg stammt vo 1903)
• die erscht (südligschti) elsässisch Brugg ybere Rhy isch ab Novämber 2006 e Fuessgängerstäg zwische Huningue und Weil-Friedlingen, fyr Auti isch es d Palmrainbrugg (Weil - Saint Louis)
• d Nibelungenbrugg in Worms hett no e klassische Bruggeturm, en zweite isch im zweite Wältkrieg zersteert worde
• in Koblenz leen sich Überräscht vonere reemische Brugg übere Rhy us em 1. oder 2. Joorhundert finde
• d Brugg vo Remagen isch die letzschti existierendi Brugg übere Rhy während em 2. Wältkrieg gsi. Kurz noch dr Eroberig vo de Alliierte isch sie aber schwer beschädigt igstürzt
• d Hängebrugg zwische Kleve und Emmerich isch die nördligschti Rhybrugg vo Dytschland und mit 500 Meter Stützwiti isch sie au die längscht Hängebrugg vo Dytschland (Gsamtlängi über 800 Meter)

[ändere] Fährene

Näb de Brugge übere Rhy sin Fährene au hytzetag no e wichtigi Verbindig. Sigs us ehnder touristische Gründ (z.B. in Basel) oder aber will me schlicht kei Brugge baue ka oder will: so isch dr Niderrhy stellewys ein Kilometer breit und im Mittelrhy isch es dermasse gebirigig, dass en Bruggebau e sehr sehr uffwändigi und tyyri Sach wärde wurd. Die meischte Fährene sin reini Personefährene, es gitt aber au no einigi Autifährene, hauptsächlig am Mittel- und Niderrhy.

[ändere] Schifffahrt

Scho zu Zyte vo de Reemer isch dr Rhy e bedytendi Wasser- und Handelsstrooss gsi. Bis zer Erfindig vo de Dampfschiff hett me d Gieter joorhundertilang uff em Niederrhy mit flachkiilige Segelschiff befeerderet. Z Köln hett me si denn uf glaineri Laschtkähn umglade, wo denne durch Resser oder vo Menschehand mittels Seil em Ufer entlang zoge worde sin. Däm hett me ybrigens treidle gseit. Bevor me dr Rhy aber nid durch grossi bauligi Massnahme bändigt und vertieft hett, isch s Treidle z Bärg nid immer eifach gsi. Mängisch hett me schwiirigi Schtelle au miesse z Land umgoh. Au gärn umgange hett me vo lokale Territorialherre bauti Zollbarrriere.

Hytte isch dr Rhy für Massegieter und Containerschiff dr bevorzugti, will billigschti, Transportwäg. D Gsetzgäbig yber d Rhyschiffahrt isch in allne Rhyaliegerstaate verainheitligt worde und yberall gälte die gliiche Regle (nid aber in Öschtriich und Liechtestei, aber die liege au nur am nid schiffbare Alperhy).

Dr Rhy isch ab dr Myndig bis noch Birsfälde bi Basel durchgehend fyr grossi Transportschiff schiffbar, me muess aber es paar Schleusene bewältige. Am Oberrhy sin nur Teilstück wie zem Bischpill Birsfälde - Rhyfälde mit mittelgrosse Kursschiff befahrbar. Durch Stromschnällene, Kraftwärk ohni Schleusene und sehr tiefi Bruggene isch aber au fyr glaini Böötli dr Wäg vo Basel bis zem Bodesee mehrfach versperrt (nid zletscht au no durch dr Rhyfall z Schaffhuuse).

[ändere] wirtschaftlichi Bedütig

Am Rhy lit mit dr Rhynische Megalopole dr Bevölkerigsschwerpunkt vu Europa. Dr Rhy isch dr wichtigst Schiffahrtswäg im wichtigste europäische Wirtschaftsruum. In sinem Izugsgebit läbe yber 80 Millione Lüt. Entlang vum Rhy füehre vili vu dr wichtigste europäische Isebahnlinie un Autobahne und es liige in sinem Umkreis wichtigi Flueghäfe wie Frankfurt, Amsterdam, EuroAirport Basel-Mulhouse und Züri-Klote.

Dr Rhy isch ein vu dr weltwitt bedütendste Standorte vu dr chemische un pharmazeutische Industri: D'Rüüm Basel, Manne-Ludwigshafe, Rhein-Main un Köln/Leverkuse sin wichtigi Standorte vu sällene Branche.

Au vieli verarbeitendi Induschtrie sin am Rhy gläge und nutze ihn als billige Massetransportwäg zem die benötigte Rohstoff anezschippere: So vor allem fyr d Kohle- und Teerfarbeindustrie, d Petrochemie, d Kunststoffinduschtrie, d Ölraffinerie und d Chlorchemie.

Witteri Wirtschaftsfaktore sin dr Turismus (vor allem am Mittelrhy) und d Räbbärge.

[ändere] Ökologii

S dytsche Bundesamt fyr Umwält seit, dass d Belaschtig vom Rhy mit Schadstoff sit 1960 ständig zrugg goht. Das hett vor allem zwai Gründ: Mittlerwyle tuet me em ganze Rhylauf entlang s Dräckwasser systematisch mit Kläralage putze, und zum zweite leitet d Industrie au immer weniger Dräck (Chemikalie, Schwermetall und so Zyg) in Rhy. Es gitt aber immer no Rhyverschmutzer, so zem Bischpill im alemannische Gebiet d Kaligruebe vom Oberelsass, wo dr grescht Teil vo dene Salz, wo si nymm bruche kenne, in Rhy leite - und das obwohl uff e Klag vo Amschterdam es Gricht z Strassburri si's hette dytlig reduziere miesse. Trotz allne Bemiehige transportiert dr Rhy no immeer Schwermetall, Chemikalie und Peschtizid in d Nordsee und isch dodrmit e Gfoor fyrs Trinkwasser vo de Rhyaliger.

Am erschte Novämber 1986 isch in dr Schwiizerhalle bi Basel e Lagerhalle vor Sandoz (hytte Novartis) abebrennt. Dodrby isch viil Gift frei gsetzt worde und me hett d Bevölkerig mit eme allgemeine Sirenealarm miesse warne. Viel vo däm Gift isch mit em Löschwasser in Rhy gflosse und die Chemikalie hän e grosse Teil vo Flora und Fauna im Rhy zersteert. Es isch einigi Joor gange, bis sich dr Rhy widr erholt gha hett. Hytte läbe widr öppe vierzg Fischarte im Rhy.

[ändere] Kurioses

• Jewyls im Februar vo de Joore 1929, 1947 und 1956 hetts uff em Mittelrhy e gschlosseni Yysdecki gha.
• Aigentlig kennt dr Rhy au Aare heisse. Denn bim Zämmefluss vo Aare und Rhy z Brugg isch d Aare dr wasserricheri Fluss, und normalerwys isch das s usschlaggäbendi Kriterium. Do dr Rhy aber scho immer Rhy gheisse hett, hett me sich drmit usegredet, dass dr Rhy lenger als d Aare isch. Das aber stimmt au nymmi, will me einersits dr Rhy begradigt hett und anderersyts durch die grossi Aarekorrektur d Aare durch dr Murte-, Neueburger- und Bielersee verlengeret het, so dass hytte d Aare dr lenger und dr greesser Fluss isch.
• Dr Rhy entwässeret au e glaine Teil vo Italie: Dr Reno di Lei, eine vo de Quellflüss vom Alperhy, leitet s Wasser uss em Lago di Lei in dr Provinz Sondrio in Hinterrhy.
• Dr Rhy fiehrt au en Teil vom Wasser vor obere Donau ab, denn durch d Donauversickerig bi Donau-Eschingen fliesst en Teil vor Donau in Bodesee.
• Umgekehrt wird em Bodesee z Sipplingen Wasser fyr d Trinkwasserversorgig entnoh; öppe ei Prozänt vo dr Gsamtmängi vom Alperhy. S Wasser wird bis noch Bad Mergentheim und Tauberbischofsheim gfiehrt. Das Wasser fliesst entwäder wieder in Oberrhy (unter dr Umgehig vom Hochrhy und Basel) zrugg (zem Bischpill im Neckar) oder aber au in d Donau.
• 1966 hett en Wisswal Uffsehe erregt, wo während eim Monet rhyufwärts bis noch Bonn und denn widr zrugg ins offene Meer gschwumme isch. D Lyt hän em dr Spitzname Moby Dick geh.

[ändere] Dr Rhiin in dr alemannische Dialäktdichtig

(Dä Absatz isch uff Oberrhiinalemannisch (Kaiserstuehl) gschribe.)

In dr alemannische Dialäktdichtig isch dr Rhiin vilmol s Sinnzeiche drfir, ass d Alemanne häne un däne zämme ghere oder zämme schaffe sette.

D Lina Ritter (geb. 1889 z Neudorf/Oberelsass) schribt:

Worum trennt uns e Rhi?

Aß mir zeige chenne,

wie me Brucke baut.

Dr Karl Kurrus (1911 - 1993) vu Ändinge am Kaiserstuehl sait:

Zwische dr Länder fliaßt unser Rhin,

doch des isch kei Grenze fir Bruadersinn!

Wenn s ehrlig-gmeint Wort dr Noochberschaft g'hert,

derno mache s beidi gwiß nit verkehrt.

(...)

Dr Georg Thürer (1908 - 2000), wu Glarnertüütsch gschriibe het, winscht sich in sinem Gedicht By Koblänz am Hochrhy:

(...) O Brüeder Rhy, gib d Botschaft wyter,

As eim der alemannisch Gsang

Bi Müetre, Spillüüt, frye Stryter

A dyne Ufre nie vergang.

Fir dr Raymond Matzen vu Stroßburg isch dr Rhiin e Glammere, wu d Alemanne zämmehebt. Mir "armi Alemanne" hebe alli d gliche Ahne, aber nit dr glich Fahne, sait er un fahrt drno furt:

Mir stolzi Alemanne,

han awwer unsre Rhin,

der schafft fir Brot un Win.

Der hebbt uns Alemanne

fescht zamme, wie ken Kron,

der gibt uns Strom un Lohn.

In dr Bewegig gege d AKW isch s Gedicht Rhingold vum André Weckmann entstande, wus drin heißt:

(...) es hucke dreij herre am Rhin

un werfle e bumbischs schicksal erüs

vive Fesseneme! roeft dr aant

bfui Marckelse! breelt de zwait

panzer nach Wyhl! bellt de drett

es spalte drej herre am Rhin

met goldiche axe kärne atom

de hauklotz esch min land

es hucke drej herre am Rhin

wann kejje mr se nin?

(Bi däne drej Herre handlet sichs um franzesischi un ditschi Politiker, wu hän welle z Wyhl e AKW un z Marckelse e Bleiwärk boije un wu z Fässene e AKW ani gstellt hän.)

[ändere] wyterfiehrendi Agobe

E glaini Uswahl vo schriftdütscher Literatur übere Rhy findsch in dr dytsche Wikipedia.