Hanes Gweriniaeth Iwerddon

Oddi ar Wicipedia

Sefydlwyd y wladwriaeth a adwaenir yn awr fel Gweriniaeth Iwerddon yn 1922, pan enillodd 26 o siroedd Iwerddon annibyniaeth oddi wrth y Deyrnas Unedig. Arhosodd y chwe sir arall yn rhan o'r Deyrnas Unedig fel Gogledd Iwerddon.

Yn ôl y cytundeb a wnaed a llywodraeth y Deyrnas Unedig yn Rhagfyr 1921, crewyd gwladwriaeth gyda'r teitl "Gwladwriaeth Rydd Iwerddon" (Gwyddeleg, Saorstat Eireann; Saesneg, Irish Free State). Roedd gan y gogledd yr hawl i ddewis peidio cael ei gynnwys yn y wladwriaeth newydd. Ar bleidlais o 64 to 57, cytunodd y Dáil i'r trefniant, a than arweiniad Michael Collins ac Arthur Griffith sefydlwyd y wladwriaeth newydd. Fodd bynnag, roedd carfan dan arweiniad Eamon de Valera yn gwrthwynebu'r cytundeb. Bu rhyfel cartref a barhaodd hyd 1923; lladdwyd Michael Collins ond yn y diwedd bu'r blaid oedd yn cefnogi'r cytundeb yn fuddugol.

Yn 1932, enillodd Eamon de Valera, oedd wedi ffurfio ei blaid ei hun, Fianna Fáil, yr etholiad cyffredinol. Ar 29 Rhagfyr 1937 daeth ef a chyfansoddiad newydd i rym, yn newid enw'r wladwriaeth i "Iwerddon" yn unig ac yn creu swydd Arlywydd. Ail-enwyd swydd y Prif Weinidog yn Taoiseach. Arhosodd Iwerddion yn niwrtal yn ystod yr Ail Ryfel Byd.

Ar 1 Ebrill 1949, cyhoeddwyd y wladwriaeth yn weriniaeth, gyda'r arlywydd yn cymeryd y swyddogaethau oedd cynt wedi eu cadw i'r brenin. Er mai "Iwerddon" oedd yr enw swyddogol o hyd, daeth "Gweriniaeth Iwerddon" i gael ei ddefnyddio. Ymunodd a'r Cenhedloedd Unedig yn 1955 ac a'r Undeb Ewropeaidd yn 1973.

Aeth y Weriniaeth trwy gyfnod anodd yn economaidd tua diwedd y 1970au. Amrywiai'r llywodraeth rhwng y ddwy blaid fawr, Fianna Fáil a Fine Gael, gyda Charles Haughey yn Taoiseach dair gwaith a Garret FitzGerald ddwywaith yn ystod y 1980au. O ddechrau'r 1990au ymlaen, dechreuodd yr economi dyfu'n gyflym, ac erbyn dechrau'r 2000au Iwerddon oedd aelod ail-gyfoethocaf yr Undeb Ewropeaidd. Yn 1997 daeth Bertie Ahern yn Taoiseach.

[golygu] Rhestr Prif Weinidogion Iwerddon ers 1937 (Taoisigh na hÉireann)

#	Enw	Dechrau Swydd	Gadael Swydd	Plaid
1.	Éamon de Valera	29 Rhagfyr, 1937	18 Chwefror, 1948	Fianna Fáil
2.	John A. Costello	18 Chwefror, 1948	13 Mehefin, 1951	Fine Gael
	Éamon de Valera (ail dro)	13 Mehefin, 1951	2 Mehefin, 1954	Fianna Fáil
	John A. Costello (ail dro)	2 Mehefin, 1954	20 Mawrth, 1957	Fine Gael
	Éamon de Valera (trydydd tro)	10 Mawrth, 1957	23 Mehefin, 1959	Fianna Fáil
3.	Sean Lemass	23 Mehefin, 1959	10 Tachwedd, 1966	Fianna Fáil
4.	Jack Lynch	10 Tachwedd, 1966	14 Mawrth, 1973	Fianna Fáil
5.	Liam Cosgrave	14 Mawrth, 1973	5 Gorffennaf, 1977	Fine Gael
	Jack Lynch (ail dro)	5 Gorffennaf, 1977	11 Rhagfyr, 1979	Fianna Fáil
6.	Charles J. Haughey	11 Rhagfyr, 1979	30 Mehefin, 1981	Fianna Fáil
7.	Garret FitzGerald	30 Mehefin, 1981	9 Mawrth, 1982	Fine Gael
	Charles Haughey (ail dro)	9 Mawrth, 1982	14 Rhagfyr, 1982	Fianna Fáil
	Garret FitzGerald (ail dro)	14 Rhagfyr, 1982	10 Mawrth, 1987	Fine Gael
	Charles Haughey (trydydd tro)	10 Mawrth, 1987	11 Chwefror, 1992	Fianna Fáil
8.	Albert Reynolds	11 Chwefror, 1992	15 Rhagfyr, 1994	Fianna Fáil
9.	John Bruton	15 Rhagfyr, 1994	26 Mehefin, 1997	Fine Gael
10.	Bertie Ahern	26 Mehefin, 1997	presennol	Fianna Fáil

[golygu] Rhestr Arlywyddion Iwerddon

#	Enw	Dechrau y Swydd	Gadael y Swydd	Plaid	nodiadau
	Comisiwn Arlywyddol	29 Rhagfyr, 1937	25 Mehefin, 1938	dros dro
1.	Douglas Hyde	25 Mehefin, 1938	24 Mehefin, 1945	enwebwyd gan bob plaid
2.	Seán T. O'Kelly	25 Mehefin, 1945	24 Mehefin, 1959	Fianna Fáil	2 dymor
3.	Éamon de Valera	25 Mehefin, 1959	24 Mehefin, 1973	Fianna Fáil	2 dymor
4.	Erskine Hamilton Childers	25 Mehefin, 1973	17 Tachwedd, 1974	Fianna Fáil	Bu farw 17/11/74
	Comisiwn Arlywyddol	17 Tachwedd, 1974	18 Rhagfyr, 1974	dros dro
5.	Cearbhall Ó Dálaigh	19 Rhagfyr, 1974	22 Hydref, 1976	Fianna Fáil	ymddiswyddodd 22/10/76
	Comisiwn Arlywyddol	22 Hydref, 1976	2 Rhagfyr, 1976	dros dro
6.	Patrick Hillery	3 Rhagfyr, 1976	2 Rhagfyr, 1990	Fianna Fáil	2 dymor
7.	Mary Robinson	3 Rhagfyr, 1990	12 Medi, 1997	Llafur	ymddiswyddodd 2 fis yn gynnar er mwyn dechrau swydd gyda'r Cenhedloedd Unedig
	Comisiwn Arlywyddol	12 Medi, 1997	10 Tachwedd, 1997	dros dro
8.	Mary McAleese	10 Tachwedd, 1997	heddiw	Fianna Fáil

[golygu] Gweler hefyd

• Hanes Iwerddon