काळ
Wikipedia कडून
काळ आणि अवकाश ह्या दोन कल्पना भिन्न मानून आणि काळ ही "गत क्षण", "आत्ताचा क्षण", आणि "भावी क्षण" ह्या तीन संज्ञांनी निदर्शवलेल्या क्षणांची एक गूढ अनादिअनंत "फीत" असल्यासारखे समजून आपण माणसे हजारो वर्षे रोजचे व्यवहार करत आलो आहोत, पण विसाव्या शतकाच्या सुरवातीला आइन्स्टाइननी प्रसिद्ध केलेल्या "तौलनिक सिद्धांता"नुसार काळ आणि अवकाश ह्या दोन कल्पना भिन्न नसून काळ-अवकाश ही एक संलग्न कल्पना आहे. (ह्या कल्पनेतल्या संलग्नतेचे महत्त्व फक्त अतिसूक्ष्म आणि अतिविशाल घटनांचा विचार करतानाच तेवढे असते.) आइन्स्टाइनच्या सिद्धांतानुसार काळ ही चतुर्मितीय विश्वाच्या चार मितींपैकी एक मिती आहे. उरलेल्या तीन मिती म्हणजे त्रिमितीय अवकाशाच्या तीन मिती.
स्मृती आणि कल्पनाशक्ती ही माणसाच्या अतिविकसित बुद्धीची दोन मुख्य अंगे आहेत. त्यांच्यामुळे "गत काळ" आणि ""भावी काळ" ह्या दोन कल्पना आणि त्या काळांमधल्या घटनांसंबंधी विचार आपण माणसे "आत्ताच्या क्षणा"संबंधित विचारांसमवेत करू शकतो आणि सतत करत असतो. असे असूनही आपण सगळे आपापली आयुष्ये अनुभवत असतो फक्त आत्ताच्या क्षणी. प्रत्येक क्षणी "आत्ताचा क्षण" "गत काळा"तल्या क्षणांच्या महासागरात गूढपणे विलीन होऊन "गत क्षण" ही संज्ञा धारण करत रहातो, आणि त्याच क्षणी एक गूढ "भावी क्षण" "आत्ताचा क्षण" अशा संज्ञेने क्षणमात्र राज्यारूढ होतो! हा एक सगळा सृष्टीतला महान चमत्कार खास आहे, पण आयुष्य जगण्याच्या रोजच्या धांदलींमधे आपणा बहुतेक माणसांना त्या चमत्काराची जाणीव क्वचितच असते.
अनुक्रमणिका |
[संपादन] व्याख्या
काळाची व्याख्या दोन भिन्न प्रकारे करण्यात येते. एक गणितातला अमूर्त काळ आणि दुसरा भौतिकशास्त्रातला मूर्त काळ. गणितात "काळ" ही गोष्ट वास्तविक अनेक मितींपैकी फक्त एक मिती आहे. भौतिकशास्त्रातल्या काळाचे मूर्त गुणधर्म गणितात अमूर्त रूपांत प्रदर्शित होतात. म्हणजे भौतिकशास्त्रातल्या काळाचे मूर्त गुणधर्म गणितात प्रच्छन्न रहातात.
[संपादन] गणितातल्या काळाची व्याख्या
मिती म्हणजे कोणत्याही वस्तूचे/स्थितीचे स्वरूप व्यक्त करण्यासाठी लागणारे विभिन्न परिमाण. विभिन्नता म्हणजे विशेष भिन्नता. पहा : गणितातील मिती. मितीची ही व्याख्या गणितातल्या काळाच्या व्याख्येला लागू आहे.
[संपादन] भौतिकशास्त्रातल्या काळाची व्याख्या
भौतिकशास्त्रातल्या काळाची (किंवा कालमितीची) व्याख्या अशी :
कोणत्याही वस्तूच्या अवकाशस्थितीतला बदल दाखवते ती कालमिती.
घड्याळातल्या सेकंदकाट्याची "हालचाल", हृदयातल्या ठोक्यांची "हालचाल", ऋणविद्युद्रासायनिक हालचालींद्वारे आपल्या मेंदूत चाललेली "हालचाल"--विचारांची ये-जा-- वगैरे कुठल्या ना कुठल्या वस्तूतल्या बदलाच्या --"हालचाली"च्या-- निरीक्षणामुळेच काळ ह्या अमूर्त गोष्टीची कल्पना आपणा माणसांना शक्य होते.
कोणत्याही वस्तूचे तपमान -२७३ अंश सेल्सिअस ह्या काल्पनिक (जास्तीत जास्त) अंशावर उतरले आणि त्या वस्तूतली अंतर्भूत ऊर्जा पूर्णपणे संपुष्टात आली तरच त्या वस्तूची किंवा वस्तूतली हालचाल पूर्ण थांबणे शक्य आहे! रस्त्याच्या कडेला पडलेला दगड जरी आपल्याला अविचल भासला तरी त्या दगडाचे तपमान -२७३ अंश सेल्सिअस अंशाहून खूपच जास्त असल्याने त्या दगडातल्या अंतर्भूत ऊर्जेपायी त्याच्या आत प्रत्येक अणूची आणि प्रत्येक अणूच्या आत ऋण परिंमाणूंसारख्या --electrons-- परिंमाणूंची "हालचाल" अविरत चालू असते! परिणामी ह्या विश्वातल्या प्रत्येक लहानमोठ्या वस्तूत "कालौघा"त अविरतपणे चालू असलेला बदल हे एक ("कालौघ संपेपर्यंतचे" आणि त्याबरोबरच प्रत्येक वस्तूतली ऊर्जा पूर्णपणे नष्ट होईपर्यंतचे!) "शाश्वत" सत्य आहे.
ऊर्जा, काळ, अवकाश, वस्तुमान (वस्तूतले अणुपरिमाणू), आणि गुरुत्वाकर्षण ही सृष्टीतली अगदी "अविश्वसनीय" अशी आश्चर्ये आहेत.
ऊर्जा, काळ, अवकाश, वस्तुमान, आणि वस्तूंमधला अविरत स्थितिबदल ह्या सगळ्या गोष्टी एकमेकांशी कशा निगडित आहेत ते वरच्या संक्षिप्त वर्णानातून प्रदर्शित होते.
विश्वाची निर्मिती महास्फोटातून झाली असा बर्याच विश्वघटनाशास्त्रज्ञांचा एक सिद्धांत आहे. पण त्या सिद्धांताबाबत अजून गूढे आहेत. महास्फोटापूर्वी वस्तुविश्वच अस्तित्वात नसल्याने काळही अस्तित्वात नव्हता असा निष्कर्ष ह्या सिद्धांतातून निघतो! महास्फोटाच्या घटनेपूर्वी काळ अस्तित्वात नसावा आणि "कधी काळी" काळ संपुष्टात येईल ह्या कल्पना माणसाची मती गुंग करतात. (वास्तविक महास्फोटासारख्या कुठल्याही "घटने"ची कल्पना "काळ" ह्या गोष्टीच्या कल्पनेवाचून अशक्य आहे!)
[संपादन] काळ-अवकाश, वस्तुमान, आणि गुरुत्वाकर्षण
पहा :काळ-अवकाश, वस्तुमान, आणि गुरुत्वाकर्षण .
[संपादन] कालमापन
पहा :कालमापन.
