Willem Mengelberg
Van Wikipedia
Prof. dr. Joseph Wilhelm Mengelberg (Utrecht, 28 maart 1871 – Zuort, 22 maart 1951) was na zijn aantreden in 1895 tot 1945 dirigent van het Concertgebouworkest. Hem werd in 1945 voor de duur van zes jaar verboden zijn vak uit te oefenen wegens zijn houding tegenover de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Willem Mengelberg werd in Utrecht geboren als vierde kind in een gezin met zestien kinderen, van wie er enkelen vroeg overleden. Zijn vader was de kunstenaar Friedrich Wilhelm Mengelberg, zoon van de in 1770 in Keulen geboren kunstschilder Egidius Mengelberg. Hij studeerde piano, compositie en directie aan het conservatorium van Keulen.
Na zijn glansrijk afstuderen ging hij in 1892 in Luzern werken als koor- en orkestdirigent. In 1895 werd hem gevraagd om Willem Kes bij het Concertgebouworkest op te volgen. Kes had het orkest omgevormd tot een gedisciplineerd beroepsorkest en Mengelberg bouwde het in vijftig jaar verder uit tot een van de meest toonaangevende orkesten ter wereld.
Mengelberg werd veel gevraagd voor het geven van gastdirecties over de hele wereld. Tussen 1921 en 1930 was hij voor de helft van zijn tijd werkzaam bij het New York Philharmonisch Orkest, waar vanaf 1927 ook zijn 'rivaal' Arturo Toscanini aan verbonden was. Beroemd waren de uitvoeringen onder zijn leiding van Bachs Matthäus Passion. Vanaf 1899 vond er in Amsterdam jaarlijks een uitvoering met het Toonkunstkoor Amsterdam. Op 14 april 1911 leidde hij een zeer grote uitvoering in Frankfurt met 1650 musici.
Mengelberg was bevriend met Gustav Mahler en dirigeerde in Amsterdam vele uitvoeringen van diens werk. Dit groeide uit tot de Mahlertraditie van het Concertgebouworkest met als hoogtepunt het beroemde Mahlerfeest in 1920. Mengelberg was binnen Nederland een volksheld en werd vele malen koninklijk onderscheiden, kreeg eredoctoraten en vele buitenlandse onderscheidingen. Een opvallende onderscheiding was zijn in 1907 verworven gouden Eremedaille voor Kunst en Wetenschap van de Huisorde van Oranje.
Tijdens de bezetting verdween de sympathie voor Mengelberg volledig door publicaties in diverse kranten over hem. Mengelberg liet zich fotograferen met Seyss-Inquart en bleef concerten geven voor hooggeplaatste nazi-leiders. Mengelberg verdedigde zijn opstelling door erop te wijzen dat de muziek, net zoals de zon, voor iedereen bestemd was. Hij wist aan het begin van de bezetting nog muziek uitgevoerd te krijgen van zijn Joodse vriend Mahler, maar dit werd hem later verboden.
In 1945 kreeg hij een verbod van zes jaar om op te treden. Hij verloor ook zijn onderscheiding op grond van een, in Koningin Wilhelmina's ogen, "eerloze daad". Mengelberg heeft nooit begrepen waarom er zulke ernstige maatregelen tegen hem genomen werden. Voor zijn gevoel had hij nooit iets tegen zijn vaderland ondernomen en had hij zich nergens mee bemoeid.
Mengelberg overleed in zijn chalet in het Zwitserse Zuort. Postuum werd hij door Riccardo Chailly – vijftig jaar na zijn dood – geëerd als de man die het Concertgebouworkest groot had gemaakt. De herinnering aan Willem Mengelberg wordt levend gehouden door de Willem Mengelberg Vereniging die in Nederland ongeveer 90 leden telt (anno 2005).
