Irsk morfologi

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Her kjem eit oversyn over bøyingslæra, morfologien i irsk.

Substantiv er delt inn i genusklassar, dei blir bøygd i numerus og kasus, og verb blir bøygd i person og tall. Delar av irsk morfologi er ikkje typisk for ikkjekeltiske indoeuropeiske språk, som bøygde preposisjonar og initial konsonantendring.

Innhaldsliste

1 Pronomen
2 Inflected prepositions
3 talord
- 3.1 Kardinaltal
- 3.2 Ordinaltal
4 Verb

[endre] Pronomen

[endre] Personlege pronomen

Personlege pronomen blir ikkje bøygd i kasus, men dei har tre ulike former, konkunktive, disjunktive og emfatiske former.

Normal ordstilling i irsk er verb-subjekt-objekt. Den forma av subjektet som kjem rett etter verbet blir kalla konjunktiv.

Person	Singular	Plural
1.	mé	(muid)
2.	tú	sibh
3.	mask. sé fem. sí	siad

Viss pronomenet ikkje er postverbalt subjekt, er det den disjunktive forma som blir brukt:

Person	Singular	Plural
1st	mé	sinn, muid
2nd	thú	sibh
3rd	masc. é; fem. í	iad

Eit tredje sett av former er dei emfatiske formene, brukt der pronomenet har ekstra vekt:

Person	Singular	Plural
1st	mise	muidne, sinne
2nd	t(h)usa	sibhse
3rd	masc. (s)eisean fem. (s)ise	(s)iadsan

[endre] Possessive pronmen

Possessive pronomen i irsk fører til initiale konsonantendringar.

Denne artikkelen er ikkje (ferdig) omsett frå engelsk enno.

Hjelp oss gjerne med å gjera omsetjinga ferdig!

mo "my" lenites; m’ precedes vowels

mo chara "my friend"

m'fheirm "my farm"

m'athair "my father"

do "your (sg.)" lenites; d’ precedes vowels

do chara "your friend"

d'fheirm "your farm"

d'athair "your father"

a "his" lenites

a chara "his friend"

a fheirm "his farm"

a athair "his father"

a "her" takes the radical of a consonant and adds an h to a vowel

a cara "her friend"

a feirm "her farm"

a hathair "her father"

ár "our" eclipses

ár gcara "our friend"

ár bhfeirm "our farm"

ár n-athair "our father"

bhur "your(pl.)" eclipses

bhur gcara "your friend"

bhur bhfeirm "your farm"

bhur n-athair "your father"

a "their" eclipses

a gcara "their friend"

a bhfeirm "their farm"

a n-athair "their father"

The forms a and ár can also blend with certain prepositions:

de & do	dá chara "from/to his friend" dá feirm "from/to her farm" dár n-athair "from/to our father" dá n-athair "from/to their father"
faoi	faoina chara "about his friend" faoinár n-athair "about our father"
i	ina feirm "in her farm" inár bhfeirm "in our farm"
le	lena n-athair "with their father" lenár bpáiste "with our child"
ó	óna bhean "from his wife" ónár dtaighde "from our research"
trí	trína cos "through her foot" trínár dteach "through our house"

The object of a verbal noun is governed by the genitive:

Tá sé ag plé a rothair. "He's discussing his bicycle" (lit.: He is at the discussing of his bicycle)

If the object of the verbal noun is a pronomen, that pronomen is possessive:

Tá sé á phlé. "He's discussing it." (lit.: He is at its (i.e. the bicycle's) discussing)

[endre] Interrogative pronomen

Interrogative pronomen er det same som spørjepronomen.

cé "who?, which?"
cad or céard "what?"
cá "which?"

Eksempel:

Cé a rinne é? "Who did it?"
Cé a chonaic tú? "Who did you see?"
Cé ar thug tú an leabhar dó? "Who did you give the book to?"

Cad atá ort? "What's wrong (with you)?" (lit. "What is on you?")
Céard a dúirt tú? "What did you say?"

Cá hainm atá ort? "What's your name?" (lit. "Which name is upon you?")
Cá haois tú? "How old are you?" (lit. "Which age are you?")

[endre] Inflected prepositions

As the object of a preposition, a pronomen is fused with the preposition; one speaks here of "inflected" or "conjugated" prepositions.

ag "at"
1	agam "at me"	againn "at us"
2	agat "at you (sg.)"	agaibh "at you (pl.)"
3	aige "at him" aici "at her"	acu "at them"

ar "on"
1	orm	orainn
2	ort	oraibh
3	air uirthi	orthu

as "out of, from"
1	asam	asainn
2	asat	asaibh
3	as aisti	astu

chuig, chun "to, towards"
1	chugam	chugainn
2	chugat	chugaibh
3	chuige chuici	chucu

de "from, of"
1	díom	dínn
2	díot	díbh
3	de di	díobh

do "to, for"
1	dom	dúinn
2	duit	daoibh
3	dó di	dóibh

faoi "under; about (concerning)"
1	fúm	fúinn
2	fút	fúibh
3	faoi fúithi	fúthu

i "in"
1	ionam	ionainn
2	ionat	ionaibh
3	ann inti	iontu

idir "between"
1	idir mé	eadrainn
2	idir thú	eadraibh
3	idir é idir í	eatarthu

le "with"
1	liom	linn
2	leat	libh
3	leis léi	leo

ó "from, since"
1	uaim	uainn
2	uait	uaibh
3	uaidh uaithi	uathu

roimh "before, in front of"
1	romham	romhainn
2	romhat	romhaibh
3	roimhe roimpi	rompu

thar "beyond, over"
1	tharam	tharainn
2	tharat	tharaibh
3	thairis thairsti	tharstu

trí 'through'
1	tríom	trínn
2	tríot	tríbh
3	tríd tríthi	tríothu

um "around"
1	umam	umainn
2	umat	umaibh
3	uime uimpi	umpu

[endre] talord

[endre] Kardinaltal

Det er tre slag av kardinaltal i irsk: disjunktive talord, ikkjemenneskelege konjunktive talord, og menneskelege konjunktive talord.

[endre] Disjunktive talord

0	náid	13	a trí déag
1	a haon	14	a ceathair déag
2	a dó	20	fiche
3	a trí	21	fiche a haon
4	a ceathair	30	tríocha
5	a cúig	40	daichead
6	a sé	50	caoga
7	a seacht	60	seasca
8	a hocht	70	seachtó
9	a naoi	80	ochtó
10	a deich	90	nócha
11	a haon déag	100	céad
12	a dó dhéag	1000	míle

Desse talorda blir brukt i matematikk, for tidsuttrykk, telefonnummer, og etter substantiv i former som bus a trí déag "buss 13" eller seomra a dó "rom 2".

[endre] Ikkjemenneskelege konjunktive talord

Desse talorda blir brukt for å telje andre objekt enn menneske, t.d. capall "hest"

1	aon chapall amháin; capall amháin	13	trí chapall déag
2	dhá chapall	20	fiche capall
3	trí chapall	21	capall is fiche
4	ceithre chapall	22	dhá chapall is fiche
5	cúig chapall	30	tríocha capall
6	sé chapall	40	daichead capall
7	seacht gcapall	50	caoga capall
8	ocht gcapall	60	seasca capall
9	naoi gcapall	70	seachtó capall
10	deich gcapall	80	ochtó capall
11	aon chapall déag	90	nócha capall
12	dhá chapall déag	100	céad capall

"Ein" som eit pronomen er attgjeve som ceann (lit. "hovud") når det gjeld ting og dyr, t.d.:

Tá cúig chapall agam; tá ceann acu breoite. "Eg har fem hestar, ein av dei er sjuk."

[endre] Menneskelege konjunktive talord

Desse talorda blir brukt for å telje menneske, t.d. páiste 'child'

1	aon pháiste amháin; páiste amháin	7	seachtar páiste
2	beirt pháiste	8	ochtar páiste
3	triúr páiste	9	naonúr páiste
4	ceathrar páiste	10	deichniúr páiste
5	cúigear páiste	11	aon pháiste déag
6	seisear páiste	12	dáréag páiste

"Ein" som eit pronomen er attgjeve med duine (lit. "person") for menneske. Dei andre "personlege" talorda kan også bli brukt pronominalt, t.d.:

Tá cúigear páiste agam; tá duine acu breoite. "Eg har fem barn, eit av dei er sjukt."

Tá seisear sa seomra. "Det er seks menneske i rommet."

Høgare tal er attgjeve med dei ikkjemenneskelege konjunktive talorda: trí pháiste déag, fiche páiste, osb.

[endre] Ordinaltal

1st	an chéad chapall	13th	an tríú capall déag
2nd	an dara capall	20th	an fichiú capall
3rd	an tríú capall	21st	an t-aonú capall is fiche
4th	an ceathrú capall	22nd	an dóú chapall is fiche
5th	an cúigiú capall	30th	an tríochadú capall
6th	an séú capall	40th	an daicheadú capall
7th	an seachtú capall	50th	an caogadú capall
8th	an t-ochtú capall	60th	an seascadú capall
9th	an naoú capall	70th	an seachtódú capall
10th	an deichiú capall	80th	an t-ochtódú capall
11th	an t-aonú capall déag	90th	an nóchadú capall
12th	an dóú capall déag	100th	an céadú capall

[endre] Verb

Verb frå Klasse 1 (einstava stamme) med palatal utlyd: bris, „bryte“

	Presens	Futurum	Preteritum	Imperfektum	Kondisjonal	Konj. Pres.	Konj. Pret.
1. Sg.	brisim	brisfidh mé	bhris mé	bhrisinn	bhrisfinn	brise mé	brisinn
2. Sg.	briseann tú	brisfidh tú	bhris tú	bhristeá	bhrisfeá	brise tú	bristeá
3.Sg.	briseann sé/sí	brisfidh sé/sí	bhris sé/sí	bhriseadh sé/sí	bhrisfeadh sé/sí	brise sé/sí	briseadh sé/sí
1. Pl.	brisimid	brisfimid	bhriseamar	bhrisimis	bhrisfimis	brisimid	brisimis
2. Pl.	briseann sibh	brisfidh sibh	bhris sibh	bhriseadh sibh	bhrisfeadh sibh	brise sibh	briseadh sibh
3. Pl.	briseann siad	brisfidh siad	bhris siad	bhrisidís	bhrisfidís	brise siad	brisidís
upersonleg	bristear	brisfear	briseadh	bhristí	bhrisfí	bristear	bristí

Verb frå Klasse 2 (fleirstava stamme) med ikkjepalatal utlyd: ceannaigh, „kjøpe“

	Presens	Futurum	Preteritum	Imperfektum	Kondisjonal	Konj. Pres.	Konj. Pret.
1. Sg.	ceannaím	ceannóidh mé	cheannaigh mé	cheannaínn	cheannóinn	ceannaí mé	ceannaínn
2. Sg.	ceannaíonn tú	ceannóidh tú	cheannaigh tú	cheannaíteá	cheannófá	ceannaí tú	ceannaíteá
3.Sg.	ceannaíonn sé/sí	ceannóidh sé/sí	cheannaigh sé/sí	cheannaíodh sé/sí	cheannódh sé/sí	ceannaí sé/sí	ceannaíodh sé/sí
1. Pl.	ceannaímid	ceannóimid	cheannaíomar	cheannaímis	cheannóimis	ceannaímid	ceannaímis
2. Pl.	ceannaíonn sibh	ceannóidh sibh	cheannaigh sibh	cheannaíodh sibh	cheannódh sibh	ceannaí sibh	ceannaíodh sibh
3. Pl.	ceannaíonn siad	ceannóidh siad	cheannaigh siad	cheannaídís	cheannóidís	ceannaí siad	ceannaídís
upersonleg	ceannaítear	ceannófar	ceannaíodh	cheannaítí	cheannóifí	ceannaítear	ceannaítí

Henta frå «http://nn.wikipedia.org../../../i/r/s/Irsk_morfologi.html»

Kategoriar: Artiklar på engelsk | Artiklar som treng tilsyn 2007-04 | Irsk språk | Morfologi