Spółgłoska zębowa
Z Wikipedii
| Klasyfikacja spółgłosek |
|---|
| Spółgłoski wargowe |
| Spółgłoski dwuwargowa |
| Spółgłoski wargowo-zębowe |
| Spółgłoski przedniojęzykowe |
| Spółgłoski językowo-wargowe |
| Spółgłoski międzyzębowe |
| Spółgłoski zębowe |
| Spółgłoski dziąsłowe |
| Spółgłoski zadziąsłowe |
| Spółgłoski z retrofeksją |
| Spółgłoski środkowojęzykowe |
| Spółgłoski przedniopodniebienne |
| Spółgłoski podniebienne |
| Spółgłoski tylnojęzykowe |
| Spółgłoski miękkopodniebienne |
| Spółgłoski języczkowe |
| Spółgłoski gardłowe |
| Spółgłoski nagłośniowe |
| Spółgłoski krtaniowe |
| Spółgłoski o podwójnej artykualcji |
| Spółgłoski wargowo-podniebienne |
| Spółgłoski wargowo-miękkopodniebienne |
| Spółgłoski zadziąsłowo-miękkopodniebienne |
| Koartykulacja |
| labializacja |
| palatalizacja |
| welaryzacja |
| faryngalizacja |
| Zobacz też: sposób artykulacji, miejsce artykulacji, narząd artykulacji |
Spółgłoski zębowe (przedniojęzykowo-zębowe) to rodzaj spółgłosek, wyróżniony ze względu na miejsce artykulacji, które znajduje się przy górnych zębach – siekaczach, u ich szczytu, tuż za ich tylną ścianą lub u ich nasady na granicy z dziąsłami.
W międzynarodowej transkrypcji fonetycznej artykulację zębową (apikalno-dentalną) oznacza się symbolem [ ̪] np. [t̪], [d̪]. W praktyce zarówno w transkrypcji fonologicznej jako i fonetyczne, o ile cecha ta nie kontrastuje z artykulacją (za)dziąsłową, znak jest ten pomijany. Praktykę taka jest powszechnie stosowana w przypadku języka polskiego i języków romańskich.
Spis treści |
[edytuj] Artykulacja
Ruchomymi narządami artykulacji, które wchodzą w rachubę przy tworzeniu spółgłosek zębowych są:
- dolna warga, mówimy wtedy o spółgłoskach wargowo-zębowych,
- przód języka, mówimy wtedy o spółgłoskach przedniojęzykowo-zębowych.
Dokładne ułożenie czubka języka i części bezpośrednio za nim położonej ma duże znaczenie przy artykułowaniu głosek przedniojęzykowych. W konteksie spółgłosek zębowych mówi się często o artykulacji apikalnej i laminalnej.
W przypadku spółgłosek [θ] [ð] szczelina tworzy się za siekaczami przy samym szczycie siekaczy z czubkiem języka uniesionym ku górze lub lekko wysunięty między zęby. Ostatnią z wymienionych artykulacji określa się mianem międzyzębowej.
Przy artykulacji spółgłosek [t̪], [d̪], [n̪] ze zwarciem utworzonym przy tylnej ścianie zębów czubek języka może być wzniesiony do góry lub częściej lekko skierowanym w dół. Podobnie ma się rzecz ze szczeliną w przypadku [s̪], [z̪], choć może być to mniej widoczne. Wymienione spółgłoski mogą być też wymawiane z czubkiem wzniesionym do nasady zębów, mówi się wtedy o artykulacji zazębowej (postdentalnej, denti-alweolarnej). Oprócz wymienionej typów artykulacji powyższe spółgłoski mają też warianty dziąsłowe i zadziąsłowe.
Stosunkowo rzadko spotyka się zębową (apiko-dentalną) artykulację spółgłosek bocznych i drżących: [l̪], [r̪] i [ɾ̪]. Na przykład rosyjskie л twarde (ł) oznacza [ɫ̪]. Jest to też polskie tak zwane ł sceniczne.
Porównanania międzyjęzykowe wykazują duże zróżnicowanie w obrębie głosek zębowych. Jednak użytkownicy danego języka wykorzystują tylko zwykle niektóre typy artykulacji.
[edytuj] Przykłady w języku polskim
W języku polskim mamy 7 głosek zębowych (laminalno-dentalnych):
- [t] jak t w słowie tama
- [d] jak d w słowie dama
- [ʦ] jak c w słowie wiece
- [ʣ] jak dz w słowie miedze
- [s] jak s w słowie sama
- [z] jak z w słowie zawał
- [n] jak n w słowie nawał
Istnieją warianty "zmiękczone" (palatalne, np. [tʲ] w kotik, [dʲ] w dinozaur, [sʲ] w sinus, [zʲ] w rozindyczyć i [ʦʲ] w cirrus.
W języku polskim częstsze niż miękkie przedniojęzykowe są spółgłoski średniojęzykowe.
[edytuj] W innych językach
- w języku angielskim istnieją międzyzębowe spółgłoski szczelinowe [θ] i [ð]
- W języku arabskim istnieją faryngalizowane spółgłoski zębowe [tˁ] [dˁ] i [ðˁ]
- W języku rosyjskim występują [sʲ] w сегодня (siewodnia - dzisiaj) i [zʲ] w зелень (zieleń).
- w niektórych językach północno-zachodniej części Ameryki Północnej (np. dene sųłiné lub halkomelem) istnieją zwarto-szczelinowe spółgłoski zębowe [t͡θ] i [d͡ð]
[edytuj] Terminologia
Spółgłoski zębowe to inaczej spółgłoski dentalne (łac. dens, dentis – 'ząb'). Różne typy artykulacji zębowej opisuje się jako predentalne, interdentalne, apiko-dentalne, lamino-dentalne, denti-alweolarne, postdentalne. Spółgłoski szczelinowe i zwarto-szczelinowe zębowe (ale nie międzyzębowe) określa się jako syczące.
[edytuj] Zobacz też:
- Klasyfikacja spółgłosek (Lista spółgłosek zębowych)
- Spółgłoski apikalne
- Spółgłoski laminalne
- Spółgłoska przedniojęzykowo-dziąsłowa
