Γιέρζυ Γκροτόφσκι
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Ο Γιέρζυ Γκροτόφσκι (Jerzy Grotowski, 11 Αυγούστου 1933 – 14 Ιανουαρίου 1999) ήταν Πολωνός θεατρικός σκηνοθέτης. Θεωρείται καινοτόμος και "πατέρας" του σύγχρονου θεάτρου. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Προς το Φτωχό Θέατρο και σημαντική προσωπικότητα στην ανάπτυξη του πολιτικού θεάτρου. Υπήρξε ο δημιουργός της θεατρικής εταιρείας Laboratorium (1965), οπαδός του Ρώσου σκηνοθέτη Στανισλάφσκι.
[Επεξεργασία] Βιογραφία
Γεννήθηκε στο Rzeszów της Πολωνίας και έζησε μέχρι την ηλικία των έξι ετών στην πόλη Przemyśl. Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου πολέμου, η οικογένεια του διασπάστηκε καθώς η μητέρα του εγκαταστάθηκε μαζί του στο χωριό Nienadówka, ενώ ο πατέρας του υπηρέτησε ως αξιωματικός στον πολωνικό στρατό.
Το 1955 αποφοίτησε από την Ανωτάτη Θεατρική Σχολή της Κρακοβίας και στη συνέχεια σπούδασε σκηοθεσία στη Μόσχα στο Lunacharsky Institute of Theatre Arts. Κατά την παραμονή του στην πόλη της Μόσχας, μέχρι το 1956, ήρθε σε επαφή με νέες και καινοτόμες τάσεις στο χώρο του θεάτρου. Την περίοδο 1956-1960, ο Γκροτόφσκι συνέχισε τις σπουδές του στην Κρακοβία ενώ ανέλαβε καθήκοντα σκηνοθέτη στο τοπικό θεάτρο της πόλης Opole.
Το 1965 εγκαταστάθηκε στο Wrocław, όπου δημιούργησε την θεατρική εταιρεία Laboratorium, η οποία υπήρξε ιδιαίτερα καινοτόμα κάτω από την καθοδήγηση του Γκροτόφσκι.
[Επεξεργασία] Οι ιδέες του για το θέατρο
Ο Γκροτόφσκι προσπαθεί να προσδιορίσει τί διακρίνει το θέατρο: δεν το αντιμετωπίζει σαν μια σύνθεση άλλων καλλιτεχνικών κλάδων. Γι' αυτόν το θέατρο σύνθεσης είναι το σύγχρονο πλούσιο θέατρο – πλούσιο ψεγαδιών, εκλεκτικό, στηριζόμενο σε καλλιτεχνική κλεπτομανία, δημιουργώντας νοθογενείς παραστάσεις. Σε αυτό ανθίσταται το λεγόμενο φτωχό θέατρο – όλα όσα είναι περιττά πρέπει να εξαλειφθούν – μακιγιάζ, κοστούμια, σκηνογραφία, ηχητικά και φωτιστικά εφέ, σκηνικά, συγκεκριμένος χώρος για την παράσταση. Ο ηθοποιός μπορεί να παίζει ανάμεσα τους θεατές, να έρχεται σε άμεση επαφή μ’αυτούς και έτσι να τους δίνει ένα παθητικό ρόλο. Η εξάλειψη της διχοτόμησης σκηνής – ακροατηρίου δημιουργεί κατάσταση εργαστηρίου, κατάλληλο χώρο για εξέταση. Όταν ο θεατής είναι τοποθετημένος σε φωτισμένο χώρο, δηλαδή δεν είναι αόρατος πια, επίσης λαμβάνει μέρος στη παράσταση. Αφαιρούνται όλα τα αντικείμενα που παρουσιάζουν κάτι άσχετο από τις δράσεις του ηθοποιού. Ο ηθοποιός δίνει σημασία στα πράγματα – μπορεί να μετατρέψει το πάτωμα στη θάλασσα, το τραπέζι – σε αγία τράπεζα ή σε εξομολογητήριο, το κομμάτι σίδερο – σε ζωντανό συνομιλητή.
Ο Γκροτόσφκι αναπόφευκτα είναι επηρεασμένος από την φιλοσοφία (Artaub, Nietzsche, Durkheim, Jung, Thomas Mann). Γι' αυτόν η αιτία, ο σκοπός του θεάτρου είναι να διασχιστούν τα σύνορα, να πεταχτούν οι περιορισμοί, να γεμιστεί το κενό. Ό,τι είναι σκοτεινό στο άνθρωπο να γίνει διαφανές. Να καταστρεφτούν οι στερεοτυπίες που αμβλύνουν την αντίληψη. Χρησιμοποιεί κάποιες αρχαϊκές καταστάσεις στο βασίλειο της θρησκείας και της παράδοσης για να επεξεργαστεί ό’τι θεωρείται ταμπού – σύγκρουση με τις ρίζες, διαλεκτική μεταξύ κοροϊδίας και αποθέωσης• θρησκεία εκφρασμένη μέσα βλαστήμια, αγάπη μιλώντας μέσα μίσος. O Grotowski συγκεντρώνεται επίσης στη ιστορία του θεάτρου, ψυχολογία και πολιτιστική ανθρωπολογία και απασχολείται με το μύθο, με την παρωδία ή το εξαγιασμό του οποίου φθάνεται σε κάθαρση. Προς το παρόν, όταν η πίστη είναι υπόθεση διανοητικής πεποίθησης, καταφεύγεται σε αντιμετώπιση παρά ταύτιση με το μύθο. Στο μύθο μπορεί να ανακαλυφτεί η σχετικότητα των ριζών με τη σύγχρονη ζωή. Εκτός απ’αυτό, παρά την έλλειψη «κοινού ουρανού» της πίστης η αίσθηση του ανθρώπινου οργανισμού παραμένει και μέσα ακραίας επιρροής πάνω σ’αυτή, αποκάλυψη, βγάλσιμο των μασκών – επιτυγχάνεται επιστροφή στη μυθολογική κατάσταση, στη κοινή ανθρώπινη αλήθεια.
O Γκροτόφσκι επιμένει ότι ο θεσμός της εκκλησίας και της πολιτείας ωχριεί μπροστά σ’αυτό του θεάτρου, η γλώσσα του οποίου υπονοεί θεατρικό μεσσιανισμό. Συγκρίνει το θέατρο με την θεία λειτουργία, με συμπόσιο επίσης, με το θέαμα των μονομάχων στη αρχαία Ρώμη, με τους οργανικούς αυτοσχεδιασμούς του Commedia del l’Arte, από τις παραστάσεις των Σαίξπηρ και Vaudeville έως το σύγχρονο αγώνα ποδοσφαίρου για το παγκόσμιο κύπελλο. Το θέατρο του Γκροτόφσκι όμως δεν προσδιορίζεται από την διασκέδαση – κάνει αυστηρή διάκριση μεταξύ θεάματος και παράστασης – σκοπεύει να δείξει κάτι στενό προσωπικό και ταυτόχρονα αρχετυπικό και αιώνιο, παγκόσμιο, σε βαθύ ψυχολογικό επίπεδο. Το συγκρίνει με το να ενσωματώσεις σε ένα μυστικό τους θεατές που το ξέρουν στο βάθος τους αλλά το έχουν ξεχάσει στη πορεία της καθημερινής ζωής. Κατά τον Γκροτόφσκι το θέατρο παρουσιάζει αγορά που δίνει την ευκαιρία στους ανθρώπους να αλληλεπιδρούν με ιδιαίτερο, παράξενο τρόπο. Πραγματοποιείται εξέταση της προσωπικής και της ιστορικής συναίσθησης. Η δουλειά του παρουσιάζει μεγάλη πρόκληση και για αυτό αναγκάζεται κατά το 1982 να μετακινηθεί στις ΗΠΑ. Το δικό του Πολωνέζικο θεατρικό εργαστήριο Laboratorium είναι πιο εκφραστικό και προκλητικό σε αυτό που μένει ανέκφραστο ή πιο ακριβώς σε αυτό που εκφράζεται μη προφορικά. Δυστυχώς, η δραστηριότητα αυτού του εργαστηρίου, όπως κάθε εργαστηρίου, εκτελείται σε περιορισμένο και ασφαλές χώρο από αμερόληπτα πρόσωπα, η πολιτιστική δράση και πρόβες των οποίων ονειρεύουν για καινούρια κοινωνική τάξη ή φυγή σε μια αρχαία τέτοια και απ’την άποψη αυτή η όλη επιχείρηση στο χαρακτήρα της είναι ρομαντικό και ουτοπικό.
Το έργο του Γκροτόφσκι ποτέ δεν θεωρείται τελειωμένο. Η δοκιμή συνεχίζει και μετά την έναρξη της παράστασης που υφίσταται αλλαγές και φάσεις στη συνεχής αλληλεπίδραση μεταξύ των ηθοποιών, του σκηνοθέτη και του κοινού. Έτσι το έργο υποστηρίζεται ζωντανό και άμεσο.
Όσον αφορά την εκπαίδευση του ηθοποιού – ο Γκροτόφσκι δεν είναι απλά εκπαιδευτής με διδακτική λειτουργία και μέθοδο για συγκέντρωση επιδεξιοτήτων – όπως την ονομάζεται «ένα σωρό κόλπα». Ο Γκροτόφσκι είναι έμπιστος σύμβουλος. Η σχέση μεταξύ του σκηνοθέτη και του ηθοποιού είναι στενή και παραγωγική. Ο σκηνοθέτης δεν δίνει οδηγίες παρά ανοίγει την συναίσθηση του στον ηθοποιό και έτσι και οι δύο γεννιούνται για δεύτερη φορά. Γίνεται λόγος για ωρίμανση του ηθοποιού που εκφράζεται στη διάθεσή του προς πειράματα μέσα απόλυτου πνευματικού ξεντύματος, απογύμνωσης του εσωτερικού προσωπικού χώρου χωρίς ίχνος εγωισμού. Η εκπαίδευση δεν είναι υπόθεση διδασκαλίας• ο Γκροτόφσκι προσπαθεί να εξαλείψει την αντίσταση του οργανισμού στη ψυχολογική διαδικασία. Το αποτέλεσμα είναι απελευθέρωση απ’το ενδιάμεσο διάστημα μεταξύ της εσωτερικής παρόρμησης και της εξωτερικής απόδοσης. Η μέθοδος via negativa δεν είναι μάζεμα επιδεξιοτήτων παρά κατάργηση κωλυμάτων και προσωπικών εμποδίων• ενίσχυση του δυναμικού του ηθοποιού μέσα φυσικών , εύπλαστων και φωνητικών ασκήσεων που είναι απαραίτητες για να καλλιεργηθεί ό’τι ήταν αφυπνισμένο στο ηθοποιό. Σ’αυτή τη περίπτωση η πνευματική κατάσταση σε σχέση με το ρόλο δεν είναι «θέλω να το κάνω» αλλά «σταματάω να αντιστέκομαι να μην το κάνω». Οι ασκήσεις είναι απαραίτητες γιατί η φυσική συμπεριφορά αμβλύνει την αλήθεια• επομένως πρέπει να δημιουργηθεί ένα τεχνητό σύστημα για να ενισχυθεί το πνευματικό. Ο Γκροτόφσκι συντάσσει το ρόλο ως σύστημα από σημάδια που επιδεικνύουν ό’τι είναι πίσω μία μάσκα και κρύβεται απ΄το τυχαίο βλέμμα: η διαλεκτική της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Το σημάδι, το σύμβολο, και όχι η καθημερινή χειρονομία, είναι η δημιουργική ομάδα έκφρασης. Στα σημάδια δεν φθάνεται μέσα της ψεύτικης δημιουργίας τους, παρά εξάλειψη των στοιχειών της καθημερινής συμπεριφοράς που δυσκολεύουν την καθαρή παρόρμηση. Ακόμα και το όμορφο αποφεύγεται αν δεν συνεισφέρει στην αλήθεια.
Με τις δικές τους μεθόδους εκπαίδευσης ο Γκροτόφσκι φέρνει το Σύστημα του Stanislavski σε νέες διαστάσεις. Θεωρεί ότι ο Stanislavski τοποθετεί μεθοδικές ερωτήσεις κλειδιά και ο ίδιος ο Γκροτόφσκι φτάνει σε νέες λύσεις. Ο Konstantin Stanislavski (15.01.1863 – 07.08.1938) δημιουργεί μια περίπλοκη μέθοδο για ρεαλιστικούς χαρακτήρες, στιγμή κλειδί στην οποία είναι το μαγικό «εάν» («τι θα ήταν εάν ήμουν στη θέση του ήρωα μου»). Το σύστημα είναι ταυτόχρονα προσδιορισμένο με ακρίβεια και αφηρημένο προς την εφαρμογή του, ανοιχτό για ερμηνείες, όπως δείχνει το ακόλουθο παράδειγμα: μια επιμελή φοιτήτρια πάει στον Stanislavski και τον ρωτάει τι να κάνει με τις σημειώσεις που έχει γράψει. Την απαντάει «Κάψε τις όλες!». Αργότερα προσθέτει ότι οι ηθοποιοί δεν πρέπει να είναι δουλοπρεπείς σ’αυτόν, πρέπει να εφεύρουν δικό τους σύστημα που να είναι αποτελεσματικό γι’αυτούς• για ένα όμως παρακαλεί – να συνεχίσουν να καταστρέφουν παραδόσεις. Οι ίδιες οι ασκήσεις είναι πολύ φυσικά εξαντλητικές και κουραστικές (ο Grotowski συμπεριλαμβάνει και γιόγκα). Η ιδέα είναι ότι ο ηθοποιός έχει έλεγχο μόνο πάνω στο σώμα του αλλά οι συγκινήσεις μπορούν να απομνημονευτούν και να επαναφερθούν μέσα της λεγόμενης μνήμης των συγκινήσεων μετά από πολλές πρόβες, δοκιμές, επαναλήψεις, ασκήσεις και δεξιοτεχνία στις τεχνικές εξετάζεις. Δυστυχώς, η πληρότητα αυτής της απόδοσης των συγκινήσεων κατορθώνεται με μεγαλύτερη δύναμη κατά τη διάρκεια της πρόβας παρά της παράστασης στη οποία παίρνεται υπ’όψη όχι μόνο την συγκινητική αλλά και την αισθητική πλευρά.
Ο Grotowski δημιουργεί και δέκα αρχές για εσωτερική χρήση στο Laboratorium. Σ’αυτές γίνεται λόγος για την ολότητα στη αντίδραση της φύσης και του μυαλού, για το βγάλσιμο των καθημερινών μασκών. Ο ηθοποιός είναι δημιουργός και δημιούργημα• πρέπει να μην επεξηγήσει παρά να πραγματοποιήσει την ενέργεια της ψυχής του μέσω του οργανισμού του. Μελάται για το σεβασμό προς την ελευθερία των ηθοποιών συναδέλφων και συγκράτηση από σχολιάσματα και κρίσεις στη διάρκεια της πρόβας. Κατά της συζητήσεις οι προτάσεις πρέπει να επιδείχνονται και να μην εξηγούνται. Υπογραμμίζεται ότι οι ηθοποιοί πρέπει να μην δελεάζονται από δίψα για δόξα γιατί τέτοιος ηθοποιός χάνει τα δικά του πνευματικά κίνητρα και την λάμψη του στη σκηνή. Εξαιρετικά σπουδαίο είναι η φροντίδα για την υγεία γιατί όσον η ομάδα εξαρτάται απ΄τον άτομο, η υγεία δεν είναι πια προσωπικό πρόβλημα. Η πειθαρχία, η προετοιμασία και επιμελή δουλειά απαιτούνται για την πραγματοποίηση και καλλιτεχνικής διαδικασίας.
Στο εργαστήριο ο ηθοποιός συχνά δουλεύει με σύντροφο και με χείμαρρο από παρορμήσεις στο σώμα του αντιδράσει σε συνεχής σειρά φυσικών επιδράσεων ποικίλλοντας από εκδήλωση επίθεσης ως πιο λεπτά επίπεδα αντίδρασης. Ο σκοπός είναι να ενισχύεται η κριτική προσοχή του ηθοποιού, η τάση του προς αυτοπαρατήρηση, η ικανότητά του ευλύγιστων και ενστικτωδών αντιδράσεων. Σ’αυτή τη διαδικασία η ενεργητική φαντασία γενεί πολλές αναμνήσεις και όπως αναφέρει ο Jung ο ηθοποιός πρέπει να προσέχει να μη πέσει στην παγίδα των δικών του συμπλεγμάτων, ένας λαβύρινθος από νευρώσεις και φόβους ή να κολλήσει σε φαντασμαγορία. Βασική στιγμή είναι ο μετασχηματισμός των προϊόντων της ενεργητικής φαντασίας σε συμβολική πράξη, αυτός ο μετασχηματισμός πραγματοποιείται σκοπίμως. Αυτά τα σύμβολα εκφράζονται μέσω κινήσεων και χειρονομιών ακόμα και χωρίς λεξούλα. Η συμβολική έκφραση είναι πιο πλούσια από την επεξηγηματική ή την μιμητική.
Οι ηθοποιοί είναι κομιστές της ουσιώδους εμπορίας και όχι μόνο την μεταφράσουν αλλά επίσης την παραδώσουν στους άλλους και οι μύθοι κατά παράδοση έχουν αναπτύξει σαν μια έκφραση των περίπλοκων αληθειών της περιπέτειας να είσαι ζωντανός. Επομένως, τέτοια έκφραση χρειάζεται ηθοποιούς ικανούς να μετατρέψουν την ουσιώδης εμπειρίας σε έργα τέχνης – παραστάσεις που θα προκαλέσουν βιώματα στο μάρτυρα και θα τον φέρουν στο χώρο του μυστικού, σε αυτό που μπορεί να γνωριστεί αλλά όχι και να εκφραστεί.
