Σταυρός
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Για άλλες σημασίες της λέξης Σταυρός βλ. Σταυρός (αποσαφήνιση)
- Το ξύλινο όργανο εκτέλεσης πάνω στο οποίο θανατώθηκε ο Ιησούς Χριστός (βλ. και λήμμα Ο Σταυρός του Ιησού Χριστού).
- (εκκλ.) Το σχήμα σε μορφή [ † ] ως σύμβολο του χριστιανισμού.
- (αρχ.) Όρθιος πάσσαλος, παλούκι, συνήθως ξύλινο.
- Όργανο θανατικής εκτέλεσης που χρησιμοποιήθηκε παλαιότερα και αποτελούνταν είτε από μία μυτερή κάθετη δοκό, είτε από δύο δοκούς συνδεδεμένες σε ορθή γωνία ή και σε σχήμα "Τ", στο οποίο δενόταν ή καρφωνόταν ο κατάδικος.
- Το σχήμα που διαγράφουν οι χριστιανοί με τη κίνηση του χεριού τους κατά την προσευχή.
- Σύνολο θρησκευτικών ή πολιτικών συμβόλων ή έργων τέχνης τα οποία προέρχονται από τους εξής βασικούς τύπους σταυρού:
-
- α) ο απλός σταυρός, ξύλο ή crux simplex, σε σχήμα γιώτα ( | ) ενώ όταν έχει γίνει αιχμηρό το άνω άκρο του περιγράφεται και ως acuta crux,
- β) ο ελληνικός σταυρός ή crux quadrata, με τέσσερα ισοσκελή άκρα (+),
- γ) ο λατινικός σταυρός ή crux immissa του οποίου το κατακόρυφο σκέλος είναι μακρύτερο από το οριζόντιο (†),
- δ) ο συνεπτυγμένος σταυρός, σταυρός του Αγίου Αντωνίου ή crux commissa (ή patibulata), σε σχήμα ταυ (Τ) και
- ε) ο χιαστός σταυρός, σταυρός του Αγίου Ανδρέα ή crux decussata, σε σχήμα χι (Χ).
Πίνακας περιεχομένων |
[Επεξεργασία] Ετυμολογία
Η λέξη σταυρός παρουσιάζει επίθημα –ρός (πβ. επίσης γαμβ-ρός, κύλινδ-ρος, ἀγ-ρός κ.ά.) και περίπλοκο μορφολογικό σχηματισμό. Το θέμα σταυ- θα πρέπει να αναλυθεί ως *sta(u)- (το –u- είναι θεματική επαύξηση, élargissement de racine) και αποτελεί τη μηδενισμένη βαθμίδα τού θέματος που απαντά στο αρχ. ἵστημι «στήνω» < *σι-στη-μι (θ. *steə²-). Όμοιο μορφολογικό σχήμα συναντούμε στο ομόρριζο παλ. σκανδ. staurr «πάσσαλος», καθώς και στο λατ. σύνθετο in-staur-o «ανακαινίζω, ανανεώνω» (αρχική σημ. «ξαναστήνω όρθιο»). Στην Ελληνική αξιοσημείωτα ομόρριζα είναι τα αρχ. στῦ-λος και στύ(ομαι) (> ουσ. στῦ-μα, στῦ-σις), καθώς και (κατ’ επέκταση) ολόκληρη η λεξιλογική οικογένεια του ρήματος ἵστημι[1].
[Επεξεργασία] Ιστορία της Λέξης
Ο σταυρός ήταν από τους αρχαίους χρόνους όργανο θανατικής εκτέλεσης το οποίο αρχικά χρησιμοποίησαν οι Ασσύριοι και κατόπιν, σταδιακά πέρασε στους βαβυλωνίους, Μήδους και Πέρσες. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρει σχετικά με την συνήθεια του σταυρικού θανάτου στους Ασσυρίους και τους Ινδούς ενώ ο Ηρόδοτος μνημονεύει τον σταυρικό θάνατο στους Μήδους και τους Πέρσες. Στην εποχή των πατριαρχών του ισραηλιτικού λαού, ο σταυρικός θάνατος ήταν συνηθισμένος και στους Αιγυπτίους. Ο σταυρικός θάνατος που εφάρμοζαν οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι προήλθε από τους ανατολικούς λαούς, ίσως τους Καρχηδονίους.
Η λέξη «σταυρός», παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον από πολιτισμικής, θρησκειολογικής, κοινωνικής και ανθρωπολογικής άποψης λόγω της ευρείας χρήσης που παρουσίασε. Στη σημερινή εποχή η λέξη έχει συνδεθεί σε μεγάλο βαθμό με την έννοια που απορρέει από το γεγονός του σταυρικού θανάτου του Ιησού ενώ σε φιλολογικό επίπεδο, όπως φαίνεται από λεξικογράφους των πρωτοβυζαντινών χρόνων (Ησύχιος - 5ος αι.), και του Μεσαίωνα (Σούδας - 10ος αι., Ευστάθιος 12ος-13ος αι.), στη λέξη Σταυρός και τα παράγωγά της δίνονταν χωρίς διαχωρισμό, όλες τις σημασίες που της αποδόθηκαν από την εποχή του Ομήρου μέχρι τα χρόνια της Καινής Διαθήκης και ύστερα.
[Επεξεργασία] Ομηρικά Έπη
Η λέξη απαντά για πρώτη φορά στα ομηρικά έπη (Ιλιάδα Ω 453, Οδύσσεια λ 11/9ος-8ος αιώνας Π.Κ.Χ.). Και στις δύο αυτές περιπτώσεις, η λέξη αναφέρεται σε ευθύγραμμα τμήματα ξύλου (πόλους), προερχόμενα από κορμό ή κορμούς δένδρων (π.χ. έλατο), τα οποία, τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο και καρφωμένα στο έδαφος, χρησιμοποιήθηκαν σε κατασκευή κατοικίας.
[Επεξεργασία] Κλασσικά και Ελληνιστικά Χρόνια
Η λέξη χαίρει ευρείας χρήσης κατά τους επόμενους αιώνες. Θα την συναντήσουμε στον Ηρόδοτο («τρεις σταυρούς υπίστησι» - 6ος αιώνας Π.Κ.Χ.), στον Θουκυδίδη πολλές φορές ως υλικό κατασκευής ξύλινου τείχους (μάλιστα «σταύρωμα» είναι το τείχος απο μυτερούς πασσάλους - 5ος αιώνας Π.Κ.Χ.). Την χρησιμοποιεί επίσης ο Ξενοφών (5ος-4ος αιώνας Π.Κ.Χ.) και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (1ος αιώνας Π.Κ.Χ.).
Μεταξύ των παραπάνω, η λέξη σημειώνεται με διάφορους τρόπους, ως 'πάσσαλος, κορμός δεντρου, παλούκι', ως καυσόξυλο ή οχυρωματικό έργο. Στον Αππιανό οι σταυροί ρίχνονται παράλληλα στην θάλασσα ώστε να τεθούν επάνω τους σανίδες και να σχηματιστεί μια πρόχειρη γέφυρα. Διαφαίνεται ότι η αρχική χρήση του σταυρούως μέσου θανατικής ποινής που προσέφερε ταυτόχρονα δημόσια έκθεση για παραδειγματισμό προήλθε από τους μυτερούς πασσάλους της αρχαιότητας, οι οποίοι ήταν σχεδιασμένοι έτσι ώστε να διέρχεται από μέσα τους το σώμα του επίδοξου εισβολέα στην προσπάθειά του να σκαρφαλώσει πάνω από το τείχος (Θουκυδίδης, Ξενοφών). Οι αιχμάλωτοι ή καταδικασμένοι αργότερα τοποθετούνταν στην μυτερή κορυφή του ξύλου και η βαρύτητα αναλάμβανε τον βασανιστικό θάνατο. Τελικά, πολλοί δένονταν ή καρφώνονταν στο ξύλο.
[Επεξεργασία] Μεταρωμαϊκά και Βυζαντινά Χρόνια
Ευρεία χρήση του σταυρού ως σύμβολο του χριστιανισμού ξεκίνησε στα χρόνια μετά τους διωγμούς, επί Μεγάλου Κωνσταντίνου περίοδος όπου εφαρμόστηκαν διατάγματα ανεξιθρησκείας. Ο Μέγας Κωνσταντίνος ισχυρίστηκε ότι είχε δει στον ουρανό ένα σύμβολο με τις λέξεις «εν τούτω νίκα» ως περίγραμμα σε αυτό πριν από μία σημαντική μάχη για την κυριαρχία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Σύμφωνα με μερικούς, το σύμβολο αυτό ήταν το μονόγραμμα του Ιησού Χριστού--ένα «Χ», το οποίο διαπερνούσε ένα «Ρ». Σύμφωνα με άλλους, ήταν το σύμβολο αυτού που επικράτησε να ονομάζεται σταυρός (ακόμη και στην περίπτωση που ήταν το πρώτο σύμβολο, θεωρητικά μπορεί να δει κανείς σε αυτό να σχηματίζονται αρκετοί 'σταυροί').
Κατόπιν αυτού, η μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, Ελένη αναζήτησε το όργανο της σταύρωσης του Ιησού Χριστού στην Ιουδαία και, σύμφωνα με την παράδοση, το βρήκε και διένειμε μέρη του ως ιερά κειμήλια ανά τον Χριστιανικό κόσμο (βλέπε Τίμιο Ξύλο).
[Επεξεργασία] Το σύμβολο
Η ύπαρξη του σταυρού ώς συμβόλου ανάγεται στα βάθη της αρχαιότητας. Η χρήση του είχε και έχει τόσο καλλιτεχνικό (διακοσμητικό) όσο και έντονα θρησκευτικό και εθνικιστικό χαρακτήρα. Έτσι, ο σταυρός λειτουργεί ως μοτιβό σε διακοσμήσεις, ενδύματα, κτίρια, κοσμήματα, κ.ο.κ Επιπλέον, έχει χρησιμοποιηθεί ως θρησκευτικό σύμβολο για απόδοση λατρείας ή τιμής σε θεότητες. Εξ επομένου έχει χρησιμοποιηθεί ως εθνικό σύμβολο σε λάβαρα, σημαίες και θυρεούς, κυρίως για να δηλώσει τις θρησκευτικές αντιλήψεις του φέροντος αλλά και την υποστήριξη του θεού ή αγίου που αντιπροσωπεύεται. Με αυτήν την έννοια, το σύμβολο του σταυρού έχει χρησιμοποιηθεί ως φυλαχτό, ως σύμβολο προστασίας ενάντια στο κακό (λ.χ. ενάντια στον δαιμονισμό και στον βαμπιρισμό), ως μέσο για ξεμάτιασμα (βασκαντήρα).
Το σχήμα του σταυρού είναι τόσο ποικιλόμορφο όσες είναι και οι χρήσεις του, οι εθνικές, γλωσσικές, θρησκευτικές ομάδες που το χρησιμοποιούν.
[Επεξεργασία] Η ιστορία του σταυρού
Δεν είναι γνωστό πότε κατασκευάστηκε το πρώτο ομοίωμα σταυρού—το σύμβολο που ζωγραφίζουν συνηθέστερα (μετά τον κύκλο) τα παιδιά όλων των πολιτισμών. Κάποιες από τις αρχαιότερες εικόνες σταυρών έχουν βρεθεί στις στέπες της Κεντρικής Ασίας και στο Αλτάι (ορεινές περιοχές κοντά στα σύνορα με το Καζακστάν, την Κίνα και τη Μογγολία). Στην αρχαία Αλταϊκή θρησκεία η οποία ονομάζεται Τενγκριισμός ο σταυρός συμβολίζει τον θεό Τένγκρι. Δεν είχε μακρύτερο το κάτω άκρο αλλά έμοιαζε με το σύμβολο της πρόσθεσης (+).
O σταυρός Ανκχ (crux ansata) χρησιμοποιούνταν από την Αιγυπτιακή θρησκεία. Εμφανίζεται με μεγάλη συχνότητα σε τοιχογραφίες τάφων και σε άλλα καλλιτεχνήματα. Συχνά παρουσιάζεται πάνω στα δάχτυλα κάποιας θεότητας την στιγμή που χαρίζει σε κάποιον μουμιοποιημένο νεκρό το δώρο της ζωής. Άλλοτε, παρουσιαζόταν κάποιος θεός να αγγίζει με ένα Ανκχ έναν θνητό, πράγμα το οποίο συμβόλιζε την γονιμοποίηση. Σύμφωνα με ορισμένες πηγές αυτός ο σταυρός είναι σύμβολο της ένωσης των γεννητικών οργάνων, αλλά αυτό δεν έχει εξακριβωθεί πλήρως. Οι Αιγύπτιοι φορούσαν τον σταυρό Ανκχ ως φυλαχτό και έφτιαχναν καθρέφτες στο σχήμα του. Οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν και τον λεγόμενο ελληνικό σταυρό (crux immissa quadrata) στην ενδυμασία ή στον καλλωπισμό τους (π.χ. σε σκουλαρίκια και περιδέραια).
Για τους Ασσύριους, ο σταυρός συμβόλιζε την ηλιακή θεότητα καθώς και την θεότητα που ήλεγχε τις καιρικές συνθήκες. Συνήθως συμβολιζόταν με έναν σταυρό τύπου Μάλτας και τρεις δέσμες ηλιακών ακτινών τοποθετημένες σε σχήμα Τ ολόγυρα.
Διάφορες μορφές του σταυρού ανάγονται σε παγανιστικές θρησκείες της αρχαιότητας, όπως ο Ζωροαστρισμός, η Χαλδαϊκή/Βαβυλωνιακή θρησκεία, η Αιγυπτιακή θρησκεία, ο Βουδισμός, η Κελτική θρησκεία, κ.α.
[Επεξεργασία] Στιγμιότυπα σταυρών
- Χριστιανικός σταυρός (έχει γενικά μεγαλύτερη έκταση προς τα κάτω) Ανισοσκελής σταυρός (ο ανάποδος σταυρός θεωρείται γενικά αντιχριστιανικό σύμβολο).
- Το σχήμα του σταυρού, που τελούν πιστοί σε κάποια χριστιανικά δόγματα όταν προσεύχονται. Για παράδειγμα οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί, ενώνουν τα τρία δάκτυλα (αντίχειρα, δείκτη και μέσο) του δεξιού χεριού και τα φέρουν σε σχήμα σταυρού, από το μέτωπο στο κάτω μέρος του στήθους, κι από τον δεξιό ώμο στον αριστερό.
- Ισοσκελής σταυρός (συνηθισμένο αρχαίο ελληνικό σύμβολο, όπως γενικά γεωμετρικά σχήματα σαν τους μαιάνδρους).
- Σβάστικα (卐).
- Ανκχ (♀).
- Σύμβολο σε σημαίες διαφόρων κρατών, όπως για παράδειγμα της Ελλάδας, της Ελβετίας και της Φινλανδίας.
- Ερυθρός Σταυρός όνομα και σύμβολο εθελοντικής οργάνωσης.
[Επεξεργασία] Αναφορές
- ↑ Βλ. P. Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue grecque (Paris 1999, β΄ έκδ.), Hj. Frisk, Griechisches Etymologisches Wörterbuch (Heidelberg 1973), E. Schwyzer, Griechische Grammatik, τόμ. 1 (München 1953, β΄ έκδ.).
[Επεξεργασία] Επιπλέον ανάγνωση
[Επεξεργασία] Εξωτερικοί σύνδεσμοι
- Η αρχαιολογία του σταυρού και της σταύρωσης Η Καθολική Εγκυκλοπαίδεια
- Σταυρός Εγκυκλοπαίδεια 1911
- Οι δύο Βαβυλώνες Αιδεσ. Αλεξάντερ Χίσλοπ
