Сарай-Жүк

Уикипедиядан

Осы мақаланы немесе бөлімін уикилендіру қажет. Осы мақаланы (бөлімді) Уикипедия:Мәнер нұсқаулары бойынша пішімдеуін өтінеміз.
Уикилендіруден соң осы үлгіні аластатыңыз.

Сарай-Жүк (моңғолша: сарай — сарай, ғимарат, моңғолша: жүк — кіші, яғни Кіші Сарай, тағы басқа атау нұсқалары: Сарай-Джук, Сар-Учуг, Сарайчук, Сарайчик, Ца́рские Учу́ги, Сарайшық), — орта ғасырларда Алтын Орданың ірі сауда және экономикалық орталығы. Бұл қала Жайық өзенінің қазіргі Атырау қаласынан 50 km жоғары орналасқан.

[өңдеу] Тарихы

Сарайшық (Сарай-Жүк) қаласын пайда болуын тарихшы ғалымдар 13 ғ., Шыңғыс хан мен Батудың шапқыншылығымен байланыстырады.

Әзірге белгілі болған деректерге сүйенсек, бұл орын туралы жазба мәліметтер 14 ғ. алғашқы жартысынан басталадыда, оларда Сарайшық гүлденген қолөнері мен сауда қаласы болғандығы айтылады.

[өңдеу] Жазба деректер

Сарайшық туралы алғашқы жазба дерек қалдырған арабтың белгілі географ-ғалымы, саяхатшысы Ибн-Батута. Ол өзінің саяхаттарының бірінде 1334 жылы «Үлкен Сарай» қаласынан шығып (Сарай-Берке — Алтын Орданың бас қаласы), Азияға жасаған сапарында Сарайшық қаласында болған. Бұл жөнінде ол,

Біз Сарай қаласынан ат жеккен арбамен он күн жол жүріп, Сарай-жук қаласына жеттік. Бұл «Ұлысу» деп аталған үлкен, терең, ағысы қатты өзеннің жағасындағы гүлденген әсем қала екен және дүние жүзіндегі Бағдаттан кейін екінші жүзбелі көпір осында екен.

Ол кезде Алтын Орда үлкен Сарай, Сарайшықты кіші Сарай деген мағынаға байланысты.

Бұдан кейін Сарайшық жөнінде жазба дерек қалдырған орыс патшасы Иван Грозныймен дос болған ағылшын көпесі Антоний Дженкинсон. Ол 1558-59 жылдары Каспий теңізінің солтүстік және шығыс жағалауына саяхат жасауы кезінде Сарайшық қаласына соғады.

Теңізден бір күндік сапарда үлкен өзен жағасындағы гүленге Сарайшық деген қалаға келдік. Бұл қала орыс патшасымен көңілдес Измаил деген татар князінің қол астында екен. Шығыс пен батысты байланыстыратын керуен жолының үстінде болғандықтан қолөнері мен саудасы дамыған қала екен.

— деп жазған.

[өңдеу] Зерттеулер

Республика ғылым академиясының 1950 ж. Батыс Қазақстанда жүргізген Сарайшықты 12 ғ. араб тарихшылары еңбектерінде аталатын, орта ғасырда археологиялық экспедициясының қорытындысы негізінде белгілі археологтар С.П.Толстов пен Г.И.Пацевич «өмір сүрген Саксин қаласының орнында бой көтеріп, жаңа атауға ие болған қала. Саксин 10-11 ғғ. Хорезм тұтқындарының көмегімен сауда жолының бойында салынған еді» дейді де Сарайшықтың өмір дәуірін шартты түрде үш кезеңге бөледі:

12 ғ. — қала іргесінің қаланып бой көтеруі.
13-14 ғғ. — Алтын Орда өмір сүрген кезеңдегі Еуропаның, Орта Азия, Қазақстанды манғолдар және қытаймен жалғастырған ірі сауда орталығы болу, яғни қаланың гүлденіп, өркендеу дәуірі.
15-16 ғғ. — Ноғай Ордасының орталығы болуы, орыс-қазақтар шабуылынан күйреп, қирауы.

Қазақ археологиясының атасы Әлкей Марғұлан өзінің 1950 жылы жүргізген қазба жұмыстары нәтежиесінде «қала 12 ғ. салынған» деп пеш бұлтаңсыз дәл айтады. Бұл пікірді, соңғы жылдары қала орнында қазба жұмыстарын жүргізіп жүрген Республикалық археология институтының ғалымдары да дәлелдеп отыр. Әлкей Марғұланның айтуына қарағанда кезінде қалада үлкен қыш күйдіру, темір қоррыту цехтары мен ұстахана, ақша жасау шеберханалары болған.1968 жылдан бері мұнда Әлкей Марғұлан атындағы Батыс Қазақстан экспедициясы тұрақты қазба жұмыстарын жүргізуде.