Împaratoriya Bîzans

Ji Wîkîpediya

Guhertîna xakên Bîzans di dîrok de

Împaratoriya Bîzans (yewnanî Βυζαντινή Αυτοκρατορία), bikurtî Bîzans, an jî ji bo sedemê dîrokî Împaratoriya Romaya Rojhelat, împaratoriyaka li Konstantinopolis (Constantinople, îroj, Stenbol) hat damezrandî bû û hin deman sînorên xwe heta Maxrîb û Nîvgirava Erebistanê gêhîştî bû. Ew paş împarator Konstantin (Constantine) di 330an p.z. de Konstantinopolis kira paytexta Împaratoriya Roma hat saz kirin. Gorî hin Dîrokzanan jî sazîya(sazkirina) Împaratorîyê kengê ku di 395an de Împaratoriya Roma par ve du paran bû ye. Ew paş Împaratoriya Osmanî di 1453an de Konstantinopolis dest xwe xist şunda hilweşî ye.

[biguherîne] Sazîya Împaratorîyê

Di 395an de Împarator Theodosius I(Mezin) mir û Împaratorî navbera herdu lawên wî Honorius û Arcadius de bi rojhelatî û bi rojavayî bû du paran. Arcadius li Konstantinopolis ma û bû împaratorê Împaratoriya Romaya Rojhelat herî pêş de. Hin kes Konstantin(Constantine), împaratorê Konstantinopolis kira paytext, wek împaratorê herî pêş de, ango damezrênerê împaratoriyê, dibînin. Dema Konstantin de him paytext hat guherandin him jî paşpekîya împaratorîya Roma (Pagan bûn) li împaratorîye xiristîyanî hat belavkirin.

Dema Koça Qoman, di sedsala 4'an de, şunda Împaratoriya Romaya Rojava dem bi dem bi destên germenan, Gotan û hûnan bin ket. Li ber, di 378an de Gotan Împaratoriya Roma Cenga Adrianopolis de bin xistî bû. Di 410an de bajarê Rom bi destên Gotên Rojava hat dagir kirin. Vandalan Maxrêb, Spanya û Îtalya dest xwe xistin. Di sedsala 5'an de qomên germenan bi êrîşên dawî Împaratoriya Romaya Rojava hilweşandin. Li wê demê şunda li paş Împaratoriya Roma Împaratoriya Romaya Rojhelat, ango Bîzans tenê ma.

Dema Justinian I, sedsala 6'an de, Împaratoriya Romaya Rojhelat(Bîzans) li rojava xakên (welatên) Împaratoriya Romaya Rojavayê berê Spanya,Maxrêb û Îtalya şunda dest xwe xistin. Li rojhelat jî bi Sasanîyan re peymana aşîtîye kir. Wê wextê sînorên Împaratoriya Bîzans gehîştina nêzî Împaratoriya Roma û dema wêya herî baş bû. Di 532an de li Konstantinopolis raperîna Nika derket. Ew encax heftekê de kanîn rakirin, lê paş ew hat rakirin nêzî nîvî Konstantinopolis hat kuştin. Dema Justinian I de di 530anan de Aya Sofya(Hagia Sophia) hat çêkirin. Paş 550anan de beravên Derya Navîn bi tunî kete bin sehêtê Bîzans. Dema împaratorîya Justinian I Dada Roma di Corpus Juris Civilis de hat revîze kirin.

Dema Theodosius II(408-450) ji bo li êrîşên Atilla biparêza Sûrên Konstantinopolis hatmezin kirin.

[biguherîne] Êrîşên Misilmanan

Bîzans û Ewropa di 1000an de

Di destpêkên sedsala 7'an de Avar û Bulgaran Balkan, Sasanîyan jî Misir, Felestîn, Ermenîstan dest xwe xistin. Lê Împarator Herakleios ew dernan heta 627an bi piranî şunda dest xwe xistin. Wê demê şunda Sasanî êdî hat dagirtin jî wê carê êrîşên Ereban û Misilmanan dest pê kir. Di 20'ê gelawêjê 636an di Cenga Yermûk de Xelîfe Ûmer Bîzans bin xist. Pê re Misir, Suriye, Felestîn bi destên xelîfan ji Bîzans hat standin. Êrîşên misilmanan de bîzans gelek xakên Anatolîya û Mezopotamya winda kir. Di 698an bi Kartaca re Maxrîb bi tunî ji dest der ket. Konstantinopolis, ji bo Hadîs(Hadîs-î Şerîf) û mizgînîya Mihemed pexamber, sê caran di 626, 674–678 û 717–718an de hat dorpêç kirin. Gorî hin kesan mirina Herakleios şunda Împaratoriya Romaya Rojhelat êdî dibe Împaratoriya Bîzans. Ber mirîna xwe Herakleios şuna Latînî yewnanî kira zimanê fermî. Navê împaratoranê bi Latînî Augustus, bi yewnanî Basileus re guhert.

Di dawîya sedsala 7'an de li rojhelat êrîşên misilmanan, li rojava jî êrîşên Slav û Balkanan dewam kir. Konstans II di navbera 661–668an de paytext bira Syrakus, lê paş ew mir şunda paytext şunda hat anîne Konstantinopolis e.

Li Justinian II şunda împaratorî ji xanedanê Heraklîyan(Herakleios) de derbaza xanedanê îsaryan(Isaurian) bû. Dema Împoratorê herî pêş de ji xanedanê isoryan Leo III de dorpêç kirina Ereban Konstantinopolis hat şunda pijiqandin. Lê ew gelek zor di siya Agirê Yewnanî(ing., Greek Fire) û zivistanakê tund de ancax hat pijiqandin bû.

Di sedsala 8'an dema Leo III de îkonên(îng, icon) Xiristîyanî hat qedexe kirin. Di Konsûla Nicea(îznik) duyem de di 787an de şunda serbest kirin.

Di 866 bi Basileios re text derbaza xanedanê Makedonî bû. Ew dema xanedenê Makedonî de, wek Ronesensa Makedonî tê zanîn, xakên Anatolîyayê şunda hatin hel girtin. Bin îmoratarîya Nikephoros II Girava Kreta hat şunda dest xwe xistin.. Dema Johannes I de Sûrî û Felestîn şunda hat dagirkirin. Di dest xanedanê Makedonîyan de împoratorîyê di sedsala 10'an û destpêkên sedsala 11'an de dema xweya herî rind dît. Paş di 987an de xwenga împaratorê Basileios bi Çarê Rûsya Wladimir I re zewicîya şunda Rûsan nêzî bi tunî derbaza Xiristîyaniya Ortodoks bûn. Dêra Rusya hat girêdana Dêra Konstantinopolis bû. Basileos II paş şerên bi salan Împoratorîya Bulgaran dagir kir. Di 1018an de Bulgarîstan û Tuna ket bin destên Bizans

Dûv di 1071an de îmarator Romanos IV Cenga Malazgîrt hembera siltanê Selçukan Alp Arslan bin ket û dîl bû re Anatolîya 10 salan de bi piranî ji dest Bizans de derbaza Selçukan bû. Di 1075an de Dewleta Selçukan bi paytexta Nicea(Îznîk) hat saz kirin.

[biguherîne] Seferên Xaçiya

Dû binketinî Malazgirt re bi xanedanê Komnenian hewlaka ji bo împaratorîyê şunda ra kin he bû. Wê demê li Selçukan bêtir Normanan êrîşa Bîzans dikir. Alexios Kommenos ji bo Normanan ji Venedigan re hevkarî kir. Paş di 1085an de împaratorê Normanan Robert Guiscard û di 1086an de jî siltanê Selçukan Süleyman Şah mir şunda ew hereşeyan ra bûn.

Bîzans di dema Alexios I Komnenos de, c. 1081

Di 1095an de di ji bo Orşelîmê ji misilmanan bistînin bi banga împarator Alexios I Komnenos Sefera Xaçiyayê Yekem hat kirin. Lê ew leşkerên pêş de çû bûn di 1096an de nêzî bi tunî hat kuştin. Li wan şunda heman ordiyakê din hat şandin. Wê carê di 1097-1099sn de Bîzans bajarên li rojavaya Anatolîya wek Îznîk(Nicea), Efes, Sarrdis şunda standin.

Dema Manuel I Komnenos de 1147-1149an de Sefera Xaçiyayê Duyem hat dar xistin. Lê paş di 1176an de di Cenga Mîryakefalon de hat bin xistin şunda Anatolîya nêzî bi tunî bi dest selçukan ket.

Alexios IV xast ku Sefera Xaçiyayê Çaram dar xa jî, wî ji bo textê ji dest bavî xwe bistîna ew wergera ser Konstantinopolis kir. Bi serwerîya Venedigan di 1204an de Şovalyan Konstantinopolis dagir kirin û Împaratorîya Latînî saz kirin.

[biguherîne] Ruxîn

Paş Latînan Konstantinopolis dagir kirin Bîzans kirina sê paran; Împoratorîya Nicea(Îznîk), Despotîya Epirus û Împaratorîya Trabzon. Theodoros I Laskaris di 1208an de Împoratorîya Nicea de wek împaratorê Roma danezanîn û împaratorîya îznik li ewropa û Anatolîya fireh kir. Ji dûv wî re Johannes III Dukas Batatzes (1222–1254) sînorên împoratorîyê Îznîk li rojhelat, di siya selçukan li hemberan Moxolan di 1243an dagir bûbû, şunda fireh kir.

Pişt re Michael VIII (1259–1282) di 1259an derbaza texta Împaratorîya İznik bû şunda di 1261an de Konstantinopolis ji Latînîyan stand û dawîya Împaratorîya Latîni de. Li wê şunda li taxtê xanedanê Palaiologan dest pê kir û wan Bizans heta dawîya karger kir.

Sefera Xaçiyayê Çaram şunda Bîzans, c.1204.

Dûv Selçukan helweşîyan re li Anatoliya hin Mîratîyên wek Menteşeyan, Aydınan, Germiyanan, Saruhanan, Karasiyan û Osmanan hati bûn sazkirin. Wê demê li Bîzans jî gelek şerên hûndur der di ketin. Di 1282an de heta 1354an 4 şerê hûndurî der ketî bûn.

Di sedsala 14'an de ji bo li Anatolîya Osmanan li ewropa jî Bulgaran û Sirban xak ji dest Bîzans distandin Bîzans ancax bi KKonstantinopolis, Selanik û bi çend bajaran din ma bû. Dema Xiristîyanan li ewropa ji hev re ceng dikirinî, ji 1352an de, Osmanan li ewropa û Trakya ji xak dest xwe dixistin. Heta 1370anan Trakyayîyan bi pirani hati bû dagir kirîn. Di 1362an de jî paytext ji Bursa de biri bûn Edirne(Adrianapolis) Paş serfirazîya di 1371an de di Cenga Maritza de hembera Serban, Osmanan Makedonya jî hel girt û Bîzans herî biçûk bû. Bîzans pir caran li yekbûnaka xiristiyanan û dêran ji bo Osmanan ji ewropa derxin digerîyen. Lê gelê Bîzans bi gotina 'Fesan Osmanan şaşikan Kardinal]]an çêtir e' beşdar ne dibûn. Dûv binketinên hembera Osmanan di Cenga Kosovaya Yekem de di 1389an re di 1391an de Osmanan Konstantinopolis dorpeç kir. Paş dorpeçkirinakê heft mehan re Bîzansê danê Osmanan dayî û sazkirana taxaka misilmanan li Konstantinopolis pejirand û derpêçkirin hat ra kirin. Paş di Cenga Nikopolis(Niğbolu) di 1396an de ordîyaka leşkeran xaçan de pêk hati bû bin xist. Dawîya Bîzans êdî xwuya dibû. Lê ji bo Timur Osmanan di 1402an li Enqere bin xistin ûmre dewleta Bîzans çend deh salan din dewam kir.

Împaratorîya Bîzans di 1265

Paş Osmanan Dema Fetret derbaz kir şunda vegirtina Konstantinopolis armanç kirin. Çi qas Konstantinopolis ne bajarê wek berê mezin bû jî ji bo Hadîsa pexamber(Konstantinopolis dike rojekê îlahî werê vegirtin. Ew serdarê vegirtî çi serdarê başa û ew leşkerên vegirtinîn çi leşkerên başin) her dem armanca Osmanan de bû. Bi dawî di 29'e gulanê 1453an de Osmanan bi fermandarîyan Mehmet II Konstantinopolis vegirtin. Împaratorê Bîzanseyê dawî Konstantin XI dema cengê mirî bû. Ew roja Çaxa Navîn dest pê dike ye.

Osmanan paş Konstantinopolis di 1461an de jî dawîya Împaratorîya Trabzon de.

[biguherîne] Kronolojî

330: 1'ê gulanê Konstantinopolis wek Nova Roma(Roma Nû) bû paytexta Împaratoriya Roma
395: Împaratoriya Roma wek rojhelat û rojava bû du paran
532–537 Justinian Hagia Sophia(Ayasofya) çê kir.
533: Serdarê Belisar Kartaca hundura Bîzans kir.
533–554 Generalên Justinian I Maxrêb, Îtalya ji Vandalan û Ostrogotan standin.
582: Awaran û Slavan Balkan zor kirin.
610: Heraklios navên împaratoran di "împarator" de wek „Βασιλέυς (Basileus)“ guhert.
611–619: Sasanîyan xakên Bîzansên Rojhelatî hel girtin.
622: Herakleios ji bo xakên dest Sasanîyan bistîna dest bi êrîşan kir.
626: Awaran, Slavan û Sasanî(Farsan) Konstantinopolis dorpeç kir. Xaka dawîya li Spanya bi dest Gotên Rojava ket.
627: Bin xistina Sasanîyan li Kurdistanê. Xakên dest Sasanîyan ketinî şunda hat hel girtin.
636: Bin Ketina Cenga Yermuk hemberê Ereban. Heta 640 Kurdistan û xakên rojhelatî dest Ereban ket.
697/698: Kartaca dest Ereban ket.
730–843: Berhevdana ji bo îkonan(icon)
797: Împaratorbanû Irene: Ew jina herî pêş de bû di dîroka Împaratoriya Roma de.Papaye Rom ew wek împaratorbanu nepirijand û Keyê Fransa, wek keyê Roma dît.
907: Êrîşên Rusanên Konstantinopolis ji derya de. Di 911 û 940an jî dewam kir.
944: Bîzansan li Kurdistanê Ûrfa ji Ereban stand.
1018: Dagir kirina Keyatîya Bulgaran.
1054: Veqetîna Dêra Konstantinopolis(Ortodoks) û Rom(Katolîk)
1071: Bin ketina Cenga Malazgirt hembera Selçukan.
1096: Sefera Xaçiyayê Yekem.
1176: Bin ketina Cenga Miryakefelon.
1186: Dest derketina Bulgaristan.
1204: Sefera Xaçiyayê Çaram, Saz kirina Împaratoriya Latînî
1261:Şunda vegirtina Konstantinopolis; Şunda yek kirina împaratorîyê(Der ve Împaratorîta Trabzon)
1274: Li Konsula Lyon Şunda yek kirina Dêrên Ortodoks û Katolîk. Lê nêzik hat betal kirin.
1352: Osmanan li dest bi dagir kirina xakên ewropa kir. Anatolîya bi nêzî ji dest der kerî bû.
1439: Di Konsula Florenz Şunda yek kirina Dêrên Ortodoks û Katolîk. Lê ew şunda hat betal kirin.
29'ê gulanê 1453: Konstantinopolis derbaza Osmanan bû.
1461: Împaratoriya Trabzon jî bi destên Osmanan hat hilwaşandin.