Heraldisch kruis

Van Wikipedia

De heraldiek is ontstaan als de de beschrijving van de wapenschilden en herkenningstekens van de kruisridders en de bewapende ridders en deelnemers aan toernooien in de middeleeuwen. De oorsprong in de kruistochten, waarbij veel ridders een kruis op hun schild of mantel plaatsten verklaart waarom het kruis in de Europese heraldiek zoveel aandacht kreeg. Al waren er vanaf de 12e eeuw ook veel andere afbeelding zoals geometrische patronen, herautstukken genaamd, en wapendieren waarbij vooral leeuw en adelaar veel voorkwamen, kruizen zijn altijd populair gebleven. Ook in de Faleristiek, de hulpwetenschap die de kruisen van de ridderorden beschrijft, komen de hier beschreven kruisen veel voor.

In de heraldiek is het kruis een oud symbool, dat in meer dan duizend soorten voorkomt, zoals:

Veel ridderorden voerden in hun standaard een kruis. Nog altijd hebben eretekens meestal de vorm van een (ridder)kruis. Een aantal landen voeren het kruis in hun vlag, zoals Zwitserland en de Scandinavische landen. Het is tevens het symbool van vele westerse gezondheidsinstellingen en -organisaties, waaronder het Rode Kruis.

In de heraldiek worden vele honderden kruizen gebruikt. Ieder kruis kan immers als schuinkruis en verkort of lang (het hele veld bedekkend) worden afgebeeld. Dan kan de heraldicus de kruisen van een afwijkende voet of rand voorzien, verhogen of met kleuren en tinctuuren (metalen) verschillen aangeven. Laatstelijk kan men binnen het kruis nog figuren plaatsen. Het kruis heet dan "beladen met figuren", zoals leeuwekoppen of andreaskruisen, te zijn.

Inhoud

1 De twee oervormen van de heraldische kruisen
2 De vormen van het kruis van Sint-Joris in de heraldiek
3 Kruizen van de orthodoxe christenen
4 Het Andreas- of schuinkruis in de heraldiek
5 Niet christelijke kruizen in de heraldiek

[bewerk] De twee oervormen van de heraldische kruisen

Het kruis van Sint-Joris is het basismodel van de meeste heraldische kruisen.

Het Andreaskruis of schuinkruis is het tweede archetype van de heraldische kruisen.Voorbeelden van Andreaskruisen vindt u onder op deze pagina.

[bewerk] De vormen van het kruis van Sint-Joris in de heraldiek

Er is in de loop der eeuwen veel gevarieert op deze eenvoudige vorm. Wij noemen hier de door Rietstap en Jhr. J.L.M. Graafland genoemde namen en vormen.

Vorkkruis	Verkort Latijns kruis	Verkort krukkenkruis	Verkort kruis of Kruis van Geneve
Verkort herkruist kruis	Verkort breedarmig kruis	Trappen- of stoepenkruis	Spitskruis
Smal kruis	Ruitarmig kruis	Het pijlkruis was in de Tweede Wereldoorlog het symbool van de Hongaarse fascisten.	Molenankerkruis
Het Leliekruis was het symbool van de Heilige Inquisitie en wordt in de Kerkelijke heraldiek achters de wapens van de Dominicanen geplaatst.	Lazarus- of knekelkruis	Het Latijns kruis wordt door de pausen gebruikt.	Aquitaans kruis
Kruis van Toulouse	Kruis treflé of ballenkruis	Huisankerkruis of dubbelgebogen kruis	Dubbel slangenkruis
Het calvariekruis wordt ook wel met een om het kruis gevlochten doornenkroon afgebeeld.	Breedvoetig kruis	Breedvoetig kruis met afgevlakte voeten	Breedarmig kruis
Breed vorkkruis	Bolkruis	Kruis in het wapen van Sevgein in Zwitserland	Ankerkruis
Hakenkruis met verkorte haken of "Wolfskruis". Ook "Croix cramponée" of weerhakenkruis genoemd.	Vierkant doorboord kruis	Verkort krukken- of Oostenrijks kruis. Symbool van de Republiek Oostenrijk.	Verkort kruis patté
Verkort kruis patté met achthoekig medaillon	Verkort knotskruis	Dit verkort breedarmig kruis met scherpe voet heet het symbool van de "goddelijke liefde" te zijn.	Verkort breedarmig gebogen kruis
Traliekruis	Tinnenkruis. De "tinnen" zijn uiteraard kantelen.	Schuin gedeeld kruis	Schubbenkruis
Het runenkruis is ouder dan het Christendom en wordt ook door fascistische bewegingen als politiek symbool gebruikt.	Ruitvormig doorboord kruis	Rond doorboord kruis	Regelmatig tinnenkruis
Regelmatig knoestig kruis	Regelmatig golvend kruis	Onregelmatig knoestig kruis	Medaillonkruis
Maria-Theresiakruis. Dit kruis is het kleinood van de Maria-Theresiaorde.	Het Mannerheimkruis werd in 1919 ontworpen en is nog steeds een nationaal symbool van Finland.	Kruis van twaalf verkorte stralen	Kruis van negen ruiten
Kruis met verbreed hart	Kruis met uitgebroken hart	Kruis met rond hart	Kruis met acht punten
Knoopkruis	Het keltisch kruis is bij uitstek een symbool van Ierland.	Nog een typisch Iers "gevlochten" kruis.	Horizontaal gedeeld kruis
Grootuitgeschulpt kruis	Gevlochten traliekruis	Gevlochten kruis	Getand kruis
Geschakeld kruis	Gerepareerd kruis	Gegolfd kruis	Gebroken kruis
Gammadium	In het wapen van Kadenbach is een Latijns kruis op een breedarmig kruis gelegd.	Fijngetand kruis	Verheven kruis
Facettenkruis	Dradenkruis	Dit dradenkruis met vier kruizen in de armen is een variant op het Kruis van Jeruzalem.	Contourenkruis
Bogenkruis	Dit afgeschuind of IJslands kruis is het kleinood van de IJslandse Orde van de Valk.	Kruis met breed uitwaaierende voet.	Wassenaarskruis of "Croix à croissants".
Verkort spitsvoetig kruis	Verkort en leeg kruis	Verbrokkeld kruis of "Croix tronconnée"	Stralenkruis of Kruis rayonnante
Sterrekruis	Spitskruis met omgeslagen rand	spitskruis	Smal linksgerend kruis
Slangenkruis of "Croix Guivrée".		Molenijzerkruis met ronde rand	Molenaarskruis met krukken
Maliekruis	Het "M" of Mariakruis is een vereenvoudigd kruis van Alcantara.	Lateranenruis	Kruis van vair of "Croix vairée"
Kruis van penningen	Kruis patté met rechte armen en holle rand	Kruis patté met rechte armen en bolle rand	Kruis met gescherpte voet
Kruis met breeduitlopende voet	Kruis met brede gevorkte voet	Kroatisch kruis	Kettingkruis
Kabelkruis	Jacobuskruis volgens Jhr. Graafland.	In vieren gebroken hazelnootkruis.	Herkrukt krukkenkruis.
Hazelnootkruis	Getralied kruis of Croix frettée	In de Braziliaanse heraldiek werd het sterrebeeld Zuiderkruis ooit op deze wijze afgebeeld.Het kruis komt in deze vorm voor in de gelijknamige Orde.	Gescheiden kruis of Croix nillée
Gekroond kruis	Gehermelijnd kruis van goudvair	Dominicuskruis of Croix Dominique	Breedarmig Kruis fleurie
Breed vorkkruis niet doorboord	Breed uitlopend vorkkruis	Breed molenaarkruis	Breed krukkenkruis
Breed krukenkruis met holle krukken	vorkkruis	Het uit doodsbeenderen samengestelde lazaruskruis op een plaque van de Orde van Sint Mauritius en Sint Lazarus	Een verlengd ankerkruis doorboord met een ruit
Een twaalfpuntig kruis	Een Leliekruis	Verheven kruis	Van 16 stukken gegeerd kruis
Uitgebroken kruis	Met ruiten belegd kruis	Met ruiten belegd kruis	Ruitarmig kruis
Een met een ruitarmig kruis belegd kruis	Een "hermelijnkruis" is een heraldische bijzonderheid. Het heraldische symbool waarmee de vacht van een hermelijn wordt aangeduid is als een kruis op een schild geplaatst.	Gezoomd kruis	Gevierendeeld kruis
Getralied kruis	Geschakeerd of tegengeblokt kruis	Gegeerd kruis	Gedeeld kruis
Doorsneden kruis	Binnengezoomd kruis	Driearmig kruis	Dubbel kruis
Het Hongaarse kruis staat op een heuvel en heeft een kroon rond de voet.	Het kruis van Lotharingen werd het symbool van Charles de Gaulle's "Vrije Fransen" in de Tweede Wereldoorlog en de Franse "Orde van de Bevrijding".	Een patriarchaal kruis	Men kan ook een schild met het kruis van een ridderorde beladen. Dit ziet men vooral bij de oude kruisvaardersorden en de adelsorden.
Kruis van Sint-Jacob of Sant'Iago.	Kruis van de Orde van Christus	Het Kruis van Malta is al sinds de kruistochten een herkenningsteken van deze orde maar komt op hun wapenschild niet voor.	Het wapen van de Orde van Malta als "Schildhoofd van religie" in het wapen van een (Ere)-Baljuw.
De "Deutsch und Herrenmeister", Grootmeester van de Duitse Orde draagt dit kruis in zijn schild.	Het kruis van de Toscaanse Orde van Sint-Stephanus.	Kruis van de Orde van Sint-Lazarus	Kruis van de Duitse Ridders in Lijfland
Kruis van Calatrava	Kruis van Alcantara

Men kan ook een andere figuur met een kruis beladen of een kruis laten vasthouden zoals in de volgende wapens.	Kruis in het wapen van de Ierse familie O'Donnel	In het wapen van Klosters draagt een stier een Latijns kruis	De Heilige-Mauritius draagt een vaandel met een kruis.
Ook het " lam Gods" wordt met een vaandel met een kruis afgebeeld.	de "ram gods"? in het wapen van Bélier	Sint Hubertus zag, volgens de legende, een hert met een kruis in het gewei. Het hert wordt ook met een crucifix afgebeeld.

[bewerk] Kruizen van de orthodoxe christenen

De orthodoxe en geünieerde kerken gebruiken vooral kruizen met meerdere armen waarvan soms één arm scheefstaat. Ook het grieks kruis wordt veel door hen gebruikt.Het patriarchaal kruis met zijn twee armen is ook in het oosten een veelgezien kruisteken.

Russisch (patriarchaal) kruis

"Azuur een russisch kruis met drie Russische keizerskronen". In het wapen van Jesidan komt een eenvoudiger Russisch kruis voor.

[bewerk] Het Andreas- of schuinkruis in de heraldiek

Ieder kruis kan ook gekanteld worden en als schuinkruis op het schild worden gelegd. Hieronder ziet u enkele veel voorkomende schuinkruisen.Op de vaandels van de Bourgondische hertogen stonden rode, schuine, dubbel gekanteelde knoestige kruizen. Hun emblemen vertoonden schuinkruizen van andere takken di smos gecombineerd werden met een vuurslag.

Schuinkruis met schubben	Schuin dubbel gekanteeld of knoestig kruis	Met koeken beladen schuin golfkruis	Knoestenkruis in natuurlijke kleuren
Embleem van de Bourgondische hertogen	Embleem van de Bourgondische hertogen zoals afgebeeld in de Grote Kerk in Den Haag	Waarschijnlijk is dit Bourgondisch of takkenkruis het kruis dat de oprichters van de Militaire Willems-Orde voor ogen hadden.	Bourgondisch kruis van lauriertakken
Andreaskruis met ingekorte linkerbalk

[bewerk] Niet christelijke kruizen in de heraldiek

Een eenvoudig herkenbaar wiskundige constructie als een kruis is buiten en ook vóór het christendom al veelvuldig gebruikt. Daarnaast kan men van twee langgerekte of vier of vijf rechthoekige objecten altijd wel een kruis construeren. Kruizen van gereedschap of zelfs vissenstaarten kregen een plaats op de wapenschilden maar zij zijn niet direct met het christendom in verband te brengen.Het hakenkruis is een boedhistisch of hindoeistisch symbool en komt, net als het runenkruis, ook in de oude Germaanse runen voor.

Ook vier staarten van vissen kunnen een kruis vormen zoals in het wapen van het Bisdom Simo.	Antonius of Taukruis	Een Ankh is een oud Egyptisch symbool dat ook door de Christenen wordt gebruikt.	Een hakenkruis, dit symbool komt ook in Nederlandse familiewapens voor.
Dit Arabisch ogende dadelkruis of kruis van Agadès stelde het zuiderkruis voor en was het symbool van de Franse Orde van Verdienste voor de Sahara.	De constellatie die hetZuiderkruis wordt genoemd neemt in het Braziliaanse wapen een belangrijke plaats in.