Opactwo cystersów w Sulejowie
Z Wikipedii
Zespół klasztorny opactwa cysterskiego w Sulejowie – położony w Podklasztorzu (obecnie dzielnica Sulejowa) jeden z najlepiej zachowanych zespołów pocysterskich w Polsce, będący zabytkiem architektury romańskiej. Najistotniejsztymi zachowanymi jego elementami są:
- Kościół św. Tomasza Kantuaryjskiego – trójnawowa bazylika z transeptem. Jako zakończenie budowy przyjmowana jest data konsekracji kościoła, rok 1232. Bryła kościoła zachowała się w nienaruszonym układzie. Front kościoła zdobi romański portal i rozeta. Wyposażenie świątyni pochodzi z okresu baroku i rokoka.
- Skrzydło wschodnie klasztoru z późnoromańskim kapitularzem i gotyckimi krużgankami. Sklepienie refektarza opiera się na jednym filarze umieszczonym w środku pomieszczenia. Z całego klasztoru w całości zachowało się tylko jedno skrzydła – wschodnie, w którym obecnie znajduje się muzeum. Skrzydło południowe, pochodzące z XVI wieku, jest w ruinie. Dawniej trzy skrzydła klasztoru i kościół otaczały wirydarz.
[edytuj] Historia
Fundacja klasztoru nastąpiła w roku 1176. Dokonał jej książę wiślicki i sandomierski Kazimierz II Sprawiedliwy, sprowadzając zakonników z opactwa Morimond w Burgundii i przeznaczając im ziemie położone nieopodal przeprawy przez Pilicę w Sulejowie. Inicjatywę księcia wsparli, także finansowo, biskup krakowski Gedko oraz arcybiskup gnieźnieński.
Legenda o powstaniu klasztoru mówi o polowaniu księcia Kazimierza w porastającej tę okolicę puszczy. Książę miał się podczas pogoni za jeleniem odłączyć od drużyny. Tymczasem nadeszła straszna burza. Szukającego otuchy w modlitwie księcia dobiegł z nieba głos: "Zbuduj w tym miejscu kościół, a doprowadzę cię do sług twoich". Słysząc to, książę padł na ziemię i przyrzekł spełnić wolę Bożą. Gdy wstał, ujrzał wokół siebie dwanaście lwów, które doprowadziły go do dworzan. Na pamiątkę tego zdarzenia miano umieścić w kościele dwanaście rzeźb lwów.
Kazimierz Sprawiedliwy przekazał cystersom wieś Sulejów, leżącą na szlaku handlowym łączącym północ i zachód Europy z Rusią. We wsi była komora celna, przy której funkcjonował spory targ, zatem posiadłość ta przynosiła niemały dochód. Cystersi dostali od księcia także kilka innych wsi, a leżące nad Nerem wsie Kępa, Mianów, Puczniew, Piotrów i Stefanów przekazał komes Radosław. Do fundacji klasztoru przyczynił się też rycerz Bałdrzych, nadając swą wieś Bałdrzychów wraz z istniejącym kościołem. W sumie klasztor otrzymał jedenaście wsi, dochody z trzynastu (przekazane przez biskupa krakowskiego i arcybiskupa gnieźnieńskiego), regalia z komory celnej w Sandomierzu (skóry bobrowe oraz sól), targ w Sulejowie oraz kilkudziesięciu niewolnych, których status klasztor zmienił na przypisańców. W roku 1178 zakonnicy dokonali komasacji gruntów, wymieniając z księciem wsie, co doprowadziło do uzyskania dwóch zwartych kompleksów dóbr, wokół Sulejowa i Bałdrzychowa.
Konsekracja pierwszego kościoła klasztornego odbyła się prawdopodobnie 8 sierpnia 1178 roku.
Następne lata XII wieku przyniosły dalszy rozwój klasztoru. Nowe nadania poczynił syn fundatora Leszek Biały, opiekę nad opactwem roztoczyli także Konrad Mazowiecki i Bolesław Wstydliwy. Mnisi potwierdzenia praw do majątku szukali też w Rzymie – bulle protekcyjne wystawili Honoriusz III oraz Grzegorz IX.
W początku XIII wieku przystąpiono do budowy nowego kościoła, pod wezwaniem NMP i św. Tomasza Kantuaryjskiego. Jego konsekracji dokonał w 1232 roku arcybiskup gnieźnieński Pełka. Następnym krokiem była budowa kapitularza, którą zakończono około połowy XIII wieku.
W roku 1232 z nadania księcia wielkopolskiego Władysława Odonica cystersi sulejowscy przejęli tzw. posag dobrowski, czyli sześć wsi i dziesięciny, mające wg woli błogosławionego Bogumiła służyć działalności misyjnej w Prusach. W roku 1252 majątek klasztoru powiększył się o uposażenie opactwa szpetalskiego.
Połowa XIII wieku była szczytowym okresem rozwoju opactwa sulejowskiego. Mnisi byli w posiadaniu około pięćdziesięciu wsi i czterdziestu pięciu dziesięcin, mieli także inne dobra i liczne przywileje. Pod koniec XIII wieku powstało nastąpiła też lokacja Sulejowa, który tym samym stał się miastem, co także wpłynęło na dochody klasztoru.
Rozwój klasztoru został jednak zahamowany. Wpłynęło na to kilka czynników. Pierwszym z nich była rywalizacja z osadzonymi w pobliskim Witowie norbertanami. Przyczyną sporu, rozpoczętego już w pierwszej połowie XIII wieku i ciągnącego się przez kilka następnych, było prawo do dziesięcin oraz przywileje budowy młynów i połowu bobrów. Skutki sąsiedztwa obu klasztorów: sulejowskiego i witowskiego są widoczne do dziś – położone wzdłuż drogi z Piotrkowa Trybunalskiego do Sulejowa wsie, na pierwszy rzut oka będące jedną miejscowością, mają po różnych stronach drogi różne nazwy.
Duże problemy spowodowało też częściowe złupienie dóbr opactwa przez Tatarów w 1259 roku. Także rozproszenie majątku powodowało trudności w sprawnym nim zarządzaniu. W dodatku cystersi sulejowscy zwlekali z obsadzeniem nowym konwentem klasztoru w Szpetalu, do czego byli zobowiązani, zaś przeznaczonymi na to dobrami rządzili jak swoimi. Postępowanie takie określono w roku 1285 mianem "zgorszenia", a sprawą zajęła się kapituła generalna zakonu, opat Morimondu oraz arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka. Decyzją kapituły z 1285 roku cystersów sulejowskich przeniesiono do Byszewa, a do opactwa przybyli zakonnicy z Wąchocka. Dobra klasztorne podzielono, klasztor w Sulejowie utrzymał posiadłości w Małopolsce oraz w ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej.
Przywileje opactwa sulejowskiego potwierdził w 1308 roku Władysław Łokietek, prawnuk fundatora klasztoru. Wystawił on dokumenty poświadczające dotychczasowe nadania i zwalniające sulejowskich mieszczan od opłat targowych w Piotrkowie i Żarnowie oraz opłat celnych. W roku 1318, w dniach 20-23 czerwca odbył się w Sulejowie zjazd możnych i rycerstwa, na którym uchwalono specjalną suplikę z prośbą do papieża o koronację Władysława Łokietka.
W wieku XV wieku w klasztorze gościł Władysław Jagiełło, m.in. w 1410 roku. Legenda głosi, że zdążające pod Grunwald rycerstwo ostrzyło miecze na kolumnach portalu kościoła. Król ten nadał klasztorowi serię przywilejów (w 1388, 1405, 1406 i 1431 roku). Gościem sulejowskich cystersów był także Kazimierz Jagiellończyk.
W roku 1431 klasztor został spalony przez najazd tatarski.
W wiekach XIV-XVII opactwo było dalej rozbudowywane. Teren, znajdujący się poza czworobokiem zabudowań samego klasztoru, otoczono obwodem warownym (gotyckim i renesansowo-barokowym). W tym czasie klasztor stale zamieszkiwało około 25 zakonników.
W roku 1655 w sulejowskim opactwie przebywał król Jan Kazimierz. W czasie potopu szwedzkiego, w tym samym roku 1655 uległa zniszczeniu przyklasztorna osada, w tym czasie mająca wielkość małego miasteczka. Choć w XVIII wieku klasztor i jego dobra podniesiono z upadku spowodowanego wojną ze Szwedami, następne zniszczenia spowodował pożar z roku 1731.
Pod koniec XVII wieku cystersi wznowili spory o graniczne posiadłości z witowskim klasztorem norbertanów. Ostatecznie do polubownej ugody doszło w 1742 roku.
Wiek XVIII przyniósł sulejowskiemu klasztorowi coraz to większe problemy, począwszy od szkód w czasie konfederacji barskiej i wielkiego pożaru w 1790 roku. W roku 1793 klasztor i miasto Sulejów zostały zajęte przez Prusaków. Po trzecim rozbiorze w roku 1795 klasztor znalazł się w zaborze austriackim, zaś leżący wówczas na przeciwległym brzegu Pilicy Sulejów w zaborze pruskim.
W roku 1819 władze carskie dokonały kasata klasztoru cystersów w Sulejowie i tym samym opactwo przestało istnieć. Majątek przejął rząd Królestwa Polskiego. Kościół oddano diecezji z przeznaczeniem na parafię. W roku 1847 kolejny pożar uszkodził kościół i klasztor – odbudowano je w latach 1852-1861. W roku 1860 w zabudowaniach klasztornych umieszczono ochronkę dla dzieci.
Klasztor został uszkodzony podczas I wojny światowej, a kościół podczas kolejnego pożaru w 1923 roku. Prace konserwatorskie przeprowadzono w latach 1923-1925. Także w czasie II wojny światowej nie obyło się bez zniszczeń, stąd kolejne prace konserwatorskie przeprowadzono w latach 1946-1950. Przez cały ten czas kościół z przylegającym doń klasztorem należał do duchowieństwa diecezjalnego. W zabudowaniach gospodarczych w latach 1960-70 mieściło się schronisko turystyczne. Następnie, po ich częściowej odbudowie, znajduje się tam hotel "Podklasztorze".
Kościół i obiekty klasztorne zostały zwrócone cystersom w 1986 roku. W dawnym opactwie znajduje się przeorat zwykły obsadzony przez zakonników z Wąchocka.
