Pismo klinowe
Z Wikipedii
Należy w nim poprawić: niekompletne i niepewne informacje (szczególnie historia odczytania); chaotyczny styl, momentami nielogiczne konstrukcje zdań (technika pisarska i historia odczytania); mieszanina faktów oraz ciekawostek o różnym poziomie istotności i związku z tematem.
Więcej informacji co należy poprawić, być może znajdziesz w dyskusji tego artykułu lub na odpowiedniej stronie. W pracy nad artykułem należy korzystać z zaleceń edycyjnych. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość.
Możesz także przejrzeć pełną listę stron wymagających dopracowania.
Pismo klinowe to najstarsza, na Bliskim Wschodzie, odmiana pisma, stworzona najprawdopodobniej przez Sumerów ok. 3500 lat przed naszą erą. Pierwotnie było złożone z przedstawień rysunkowych, które wyobrażały przedmioty albo jeden charakterystyczny ich element, a przy bardziej abstrakcyjnych pojęciach – kompozycje symboliczne. Na początku system był całkowicie ideograficzny. Każdy znak miał znaczenie podstawowe, do którego dochodziły znaczenia poboczne. Nazwa pochodzi od kształtu znaków odciskanych na glinianych tabliczkach za pomocą kawałka trzciny. Jego powstanie, w IV tysiącleciu p.n.e., związane było z administracyjnymi i gospodarczymi potrzebami rozwijającej się coraz bardziej cywilizacji. Do największego rozkwitu doszło w XIV-XIII w. p.n.e. z uwagi na wagę języka akadyjskiego na Bliskim Wschodzie, w którym było zapisywane. Pismo klinowe używane było aż do okresu panowania na Bliskim Wschodzie hellenistycznej dynastii Seleucydów w II w. p.n.e.
Spis treści |
[edytuj] Rozwój pisma
Wynalezienie pisma klinowego nastąpiło w IV tysiącleciu p.n.e. Przez szereg lat wynalazek ten przypisywano Sumerom, chociaż w ostatnich latach pogląd ten został podważony z uwagi na znaleziska najstarszych zabytków pisma nie tylko w sumeryjskim Uruk – konkretnie w warstwie Uruk IV-III (datowanej na lata 3300-2900 p.n.e.), ale także w Niniwie, na terenach Syrii, zachodniego Iranu, a nawet we wschodnim Iranie niedaleko obecnego Afganistanu. Oczywiście odkrycia te nie wykluczają roli Sumerów w powstaniu pisma, jednakże wskazują na inne ośrodki, gdzie mogło ono powstać niekoniecznie z udziałem tego ludu.
Najstarsze formy Sumeru i Elamu zawierały ciągi kropek, oznaczające poszczególne zwierzęta w stadzie właściciela. Około 3300 r. p.n.e. do kropek dołączano, obok odcisku pieczęci cylindrycznej właściciela, krótki opis jego włości. W tym samym czasie pojawiły się pierwsze liczby opisane za pomocą symboli. Najpierw notowano więc, przedmioty policzalne, a do określenia rodzaju towaru używano ideogramów – obrazków. Te z czasem, schematyzowano, a przez powtarzalność użycia, propagowano w zastosowaniach gospodarczych. Ujednorodnienie symbolu podstawowego, klina, było już prostą drogą do pisma symbolicznego.
Początkowo pismo miało charakter obrazkowy, czyli piktograficzny, a to wyklucza rozpoznanie języka, w jakim były wyrażane treści, stąd też nie może ono pomóc w identyfikacji ludu, który je tworzył. Stopniowo piktogramy przekształciły się w system pisma wyrazowo-sylabowego, czyli ideograficzno-zgłoskowego. Na etapie pisma ideograficznego znaków było bardzo dużo – ok. 2 tysięcy. Z czasem jednak coraz bardziej upraszczano formę zapisu, rezygnując z wielu szczegółów graficznych, zastępując obrazki kreskami w układzie pionowym i poziomym, w efekcie czego pismo przekształciło się w system zapisu kreskowego, a liczba znaków uległa redukcji do ok. 500. Wraz ze stopniowym upraszczaniem się formy zapisu rósł stopień komplikacji samego pisma, jeśli chodzi o jego odczytywanie, a tym samym i zapisywanie. Było to wynikiem stopniowej ewolucji pisma, której następnym etapem było pismo sylabowe. Jego pierwsze przykłady znajdujemy w tekstach z Ur z ok. 2800 r. p.n.e. – zawierają one elementy fonetyczne i gramatyczne, a tym samym na ich podstawie można zidentyfikować już język w jakim są stworzone – językiem tym jest sumeryjski. Powraca więc tym samym sugestia, że to właśnie ten lud był twórcą pisma. Mniej więcej do końca okresu wczesnodynastycznego II-III (2900-2334 p.n.e.), pismo nie ulegało zasadniczym przemianom, ale już pod koniec tego okresu nastąpiła ważna zmiana w kierunku pisania tekstów. Wraz z dojściem do władzy Sargona z Akadu (2334-2279 p.n.e.) nastąpiły pewne zmiany, gdyż Akadowie przyjęli system pisma sumeryjskiego, ale go przystosowali do swojego semickiego języka. Do ideogramów sumeryjskich dodali oni własne znaki fonetyczne, a zwłaszcza sylaby dopełniające, czyli określające wymowę. Przez te innowacje pismo nabrało charakteru rebusowego, na dodatek pozbawione znaków rozdzielających, a ze stosunkowo dużą liczbą znaków polifonicznych i homofonicznych było stosunkowo trudne w interpretacji. Dzieliło się ono teraz na trzy rodzaje znaków: wyrazowe (ideogramy), zgłoskowe (sylaby) i determinatywy. Ogólnie rzecz biorąc pismo miało charakter wyrazowo-sylabowy, a to z kolei było istotnym krokiem w rozwoju pisma na drodze do jego stricte sylabowej formy. Z kolei na terenach Syrii pismo klinowe zostało przystosowane do języka eblaickiego, gdzie podobnie, jak w przypadku języka akadyjskiego, również dodano szereg nowych znaków odzwierciedlających język eblaicki. Nie były to oczywiście jedyne odmiany językowe pisma klinowego, które w toku dziejów dostosowywane było do różnych języków, takich jak np.: staroperskiego i ugaryckiego.
W okresie panowania III dynastii z Ur (2112-2004), nastąpił tzw. renesans sumeryjski. Język sumeryjski znowu stał się powszechny w użyciu, jednakże po tym okresie znowu ustąpił językowi akadyjskiemu, w którym były tworzone teksty klinowe aż do podbojów Aleksandra Wielkiego (IV w. p.n.e.).
Do największego znaczenia pismo klinowe doszło w okresie XIV-XIII w. p.n.e., kiedy to język akadyjski doszedł do największego znaczenia międzynarodowego, będąc językiem dyplomatycznym na całym Bliskim Wschodzie, a archiwa tabliczek znaleziono również w Egipcie.
Od czasów podbojów przez Aleksandra Wielkiego, używanie pisma klinowego było coraz bardziej sporadyczne, aż stopniowo zanikło. Związane to było z rozpowszechnieniem się pisma aramejskiego na Bliskim Wschodzie. Ostatni znany przez nas fakt użycia tego pisma jest datowany na 75 r. n.e. – jest to tekst astronomiczny.
[edytuj] Materiały i technika pisarska
Na miękkiej glinie rylcem ze ściętej łodygi trzciny, mającej przekrój trójkątny, po dokonaniu zapisu pozostawał ślad w postaci klina i to o różnym wyglądzie w zależności od sposobu nachylenia i siły nacisku rylca przez pisarza. Determinantami były materiał – glina, oraz rysik o trójkątnym przekroju.
Rysik leżał na dłoni, zwróconej otwartą stroną do góry, przytrzymywany kciukiem, w drugiej ręce trzymana była tabliczka. Rylce, choć rzadziej, wykonywane były także z innych materiałów (kość słoniowa, metal). Na przestrzeni dziejów pisma klinowego w różnych okresach stosowano różne techniki przycinania rylców i kształtowania ich końcówek, co może być jednym z kryteriów rozpoznawania okresu, z jakiego pochodzi dany tekst. Kierunek pisma początkowo był od prawej do lewej strony, jednakże w II poł. III tys. p.n.e. uległ on zmianie. Przyczyna tej zmiany nie jest do końca jasna. Dawniej badacze wysuwali tezy, że wiązało się to z faktem zamazywania tekstu podczas zapisu z prawej na lewą stronę. Ostatnio jednak przeważają inne argumenty. A. Falkenstein uważał, że pewne rysunki mogą być właściwie przedstawiane i oglądane tylko wtedy, gdy tekst jest czytany z prawej na lewą stronę. Pomimo wagi tego argumentu, i tak kwestia związana ze zmianą kierunku pisania u schyłku okresu wczesnodynastycznego II-III, pozostaje niejasna.
Podstawowym materiałem, na którym dokonywano zapisów w piśmie klinowym była glina, której w Mezopotamii było po dostatkiem. Oczywiście nie był to jedyny nośnik. Teksty takie można zauważyć ryte w kamieniu, kości słoniowej i w metalu. Te ostatnie jednak były dużo rzadsze. Zapisane tabliczki mogły być i były często używane powtórnie do zapisu – po prostu na nowo ugniatano i formowano tabliczkę i na nowo ją zapisywano. W przypadku, gdy chciano, aby zapis był bardziej trwały i miał służyć dłużej, tabliczki gliniane wypalano. Tych jednak było mniej. Do naszych czasów w większości dochowały się tabliczki wypalone, ale nie celowo, tylko w toku pożarów archiwów i bibliotek (Biblioteka Assurbanipala w Niniwie), podczas dość częstych wojen, jakie toczyły się w Mezopotamii. Kształty tabliczek również bywały różne, ale najczęściej były one kwadratowe lub prostokątne, w zastosowaniach praktycznych: w geodezji, przybierały kształt nieruchomości gruntowej z zaznaczonymi i opisanymi działkami; w geografii owalny map, znanych ziem, miast i zamieszkujących je ludów. Prostokątny kształt tabliczek wynikał z kształtu odcisku pieczęci cylindrycznych. Kąty proste pomagały w przechowywaniu książek w drewnianych skrzyniach we wspomnianej niniwskiej bibliotece, utrudniały ukruszanie w przypadkowych miejscach, nietrwałego z natury materiału.
Szkoły pisarzy (tabliczek) w czasach Assurbanipala, posługiwały się słownikami i podręcznikami. Uczono w nich obok języka akadyjskiego, również martwego już sumeryjskiego, który był niezbędny do zrozumienia wcześniejszych pism.
Podanie o stworzeniu świata, na każdej z siedmiu tabliczek jest napis:" Ekal Aszzszurbaniapala, szar mat Aszszur" – Pałac Assurbanipala, króla Świata, króla Asyrii. Nagłówek Każdej z nich to: Enuma elisz 1., 2. itd., kiedy u góry – początek i jednocześnie tytuł książki. W celu zachowania kolejności "kartek" tabliczkę następną rozpoczyna ostatni wiersz poprzedniej. Katalog biblioteki Assurbanipala miał charakter przedmiotowego i były to etykiety przyczepiane do skrzyń, które wskazywały liczbę wierszy na tabliczce i właśnie gałąź wiedzy, której dotyczyły treści zawarte w skrzyni. Biblioteka była składnicą ksiąg, ale i archiwum różnych dokumentów. Co ciekawe, bibliotekarze nie rabowali ksiąg w ich źródłach, lecz je przepisywali i umieszczali w zbiorach kopie.
[edytuj] Historia odczytania pisma klinowego
Kwestia inskrypcji zapisanych systemem pisma klinowego przedstawiała się rozmaicie. Nie można było robić żadnych założeń co do natury języka. Jeśli pojawiały się teksty dwujęzyczne, to obie wersje były redagowane w różnych systemach pisma klinowego (w odróżnieniu np. od pisma staroegipskiego – kamień z Rosetty), toteż jedna, jak i druga były nie do odczytania. Rąbka tajemnicy uchylił jako pierwszy Georg Grotefend w 1802 roku. W inskrypcjach z Persopolis (pochodzących z epoki Achemenidów) spostrzegł często powtarzające się słowo, które – sądząc z oficjalnego charakteru pism – oznaczało "król". Po nim regularnie następowały dwie grupy znaków, które mogły odpowiadać imionom. Udało mu się odczytać imiona Dariusza i Kserksesa. Istniała jeszcze jedna trudność – jak dopasować dźwięki do znaków pisma klinowego. Z tego powodu sięgnął do języka Awesty. Było to jednak posunięcie błędne gdyż awestyjski nie był identyczny z perskim. Inni uczeni (Rasmus Christian Rask, Eugene Burnouf i Christian Lassen) ponownie zbadali alfabet perski, poprawili nieprawidłowe wartości znaków przypisane przez Grotefenda i odczytali je na nowo. W roku 1847 cały alfabet perski był znany. Kiedy pismo klinowe ujawniło swoje sekrety, odcyfrowanie innych zapisanych nim języków nie stanowiło problemu. Charakterystycznymi cechami pisma klinowego było to, że: - słowo nigdy nie było dzielone i przenoszone do następnej linijki (Grotefend 1814) - liczba różnych znaków w sposób oczywisty uzmysłowiła, że nie jest to pismo alfabetyczne lecz sylabiczne, jak nazwał je Grotefend - niektóre znaki pisano fonetycznie albo ideograficznie, co oznacza, że ten sam znak mógł równie dobrze wyrażać dźwięk odpowiadający sylabie jak i pojęcie wyrażone słowem (Hincks 1850)
[edytuj] Wybrana literatura
- A. Mierzejewski, Tajemnice glinianych tabliczek, Warszawa 1981;
- A. Mierzejewski, Sztuka starożytnego wschodu, t. I, Warszawa 1981;
- C. B. F. Walker, Pismo klinowe, Warszawa 1998;
- L. Lipin, A. Biełow Gliniane księgi, tł. J. Brodzki, WP Warszawa 1956.
- P. Garelli, Asyriologia. Odkrywanie Wschodu Starożytnego, tłum. M. Korotaj, Warszawa 1998
