Шӯриши Восеъ
From Википедиа
ШӮРИШИ ВОСЕЪ
Дар cолҳои 70 асри XIX дар бекии Балҷувон ошубҳои пурзури халқӣ руҳ доданд. Дар ин ошӯбҳо халқҳои гуногунзабон ширкат варзиданд. Яке аз чунин мардуми туркнажот-лақайҳо дар бекии Балҷувон фаровон буданд. Соли 1874 лақайҳо шӯриш бардоштанд. Қӯшуни ҳукуматии дар ин бекӣ сукунатдошта 7 нафар сардорони шӯришро дастгир намуда, зиндон карданд. Бо ҳамин шӯриши лақайҳо анҷом ёфт.
Соли 1878 ду ҳазор деҳқон аз худсарию зиёд шудани миқдори хироҷу закот ба шӯр омада, қалъаи Балҷувонро муҳосира карданд. Беки Балҷувон Абдукаримбек (писари беки Самарканд - Шералии иноқ), аз ғазаби халқ тарсида, ба ҳисор гурехт. Деҳқонон қалъаро гирифтанду молу мулки онро байни худ тақсим карда, ҳамон дам хона ба хона пароканда шуданд. Ошуб бо қувваи мусаллаҳи беки Ҳисор пахш карда шуда, чанд нафарро ба дор кашиданд. Иштирокчиёни фаъоли шӯриш аз чазои ваҳшиёна тарсида, ба сӯй Дарвоз гурехтанд. Абдукаримбек боз ба Балҷувон баргашта, мисли пештара худсарӣ кардан гирифт. Ҳамаи ин шӯришу ошӯбҳо барои ҳаракати азиме, ки соли 1887 бекии Балҷувонро фаро гирифт, гӯё заминае тайёр карда буд. Ин шӯриш бо номи шӯриши Восеъ маъруф гаштааст. Сабаби шӯриш он буд, ки мувофиқи талаби амалдорони амир деҳқонон мебоист аз ҳосиди яксола хироҷи на танҳо соли ҷорӣ, балки хироҷи солҳои пешинаи бехосилро ҳам диҳанд. Иҷрои ин кор дар асл деҳқонон ва аҳли оилаи онҳоро ба гуруснагӣ мерасонид. Бинобар он бо сардории Восеъ деҳқонони атрофи Ховалинг ба ҳавлии амлокдор дарафтоданд, ҳавлиҳои дигар ашрофро ба хок яксон сохтанд. Восеъ ба музофоти Балҷувону Кӯлоб одамони худро фиристод, ки мардум дар ҷанги зидди амир ба вай ҳамроҳ шаванд. Садҳо ҷабрдидаҳои дар атрофи сардори худ ҷамъ омаданд. Мардуми ҷамъомада бо сардории Восеъи ҷувозкаш роҳи Балҷувонро пеш гирифт. Гуфтушуниди одамони бек бо шӯришчиён натиҷа набахшид. Бек хост бо як ҳамлаи ногаҳонӣ шӯришро пахш кунад. Вале ба Восеъ муяссар мешавад, ки сарбозонро гурезонда, қалъаи бекро ишғол намояд. Шӯришгарон бегуноҳонро аз зиндони бек раҳо доданд. Баъд қӯрхонаи қалъаро кушода, аслиҳаро байни худ тақсим намуданд. Се шабонарӯз қалъаи Балҷувон дар дасти шӯришгарон буд. Хатои калони Восеъ ҳамин шуд, ки шӯришчиён аз ғалабаи худ мамнун шуда, кадаме аз Балҷувон берун намонданд. Аз фурсат истифода намуда, ҳокими Балҷувон ба Кангурт расид ва аз он ҷо истода, аз ҳокимони Кӯлобу Ҳисор имдод талабид. Инчунин беки мазкур сарбозони парокандагаштаи худ ва ҳамаи ононе, ки бар зидди деҳқонони шӯришгар буданд, ҷамъ карда, ба сари Балҷувон тохт ва қалъаро гирифт. Восеъ ҳанӯз таслим намешуд. Ӯ муборизаро давом дода, Кангуртро ишғол кард. Дар ин ҷо деҳқонони Кангурту Қизилмазорро ҷамъ намуда, Восеъ бори дуюм қалъаи Балҷувонро ишғол намуд. Шӯришгарон на фақат ба Балҷувон, балки ба Ховалингу Кангурт ҳам соҳиб шуданд. Комёбиҳои шӯришчиён ва муборизаи оммаи халқ бар зидди амалдорон ва сарватмандон решаҳои тартиботи феодалиро ба ларза оварданд. Аз хусуси шӯриши деҳқонон тахти роҳбарии Восеъ амири Бухоро ҳатто ба генерал-губернатори Туркистон ҳам хабар медиҳад. Аз Бухоро ва Ҳисор ба сӯи Балҷувон лашкар фиристода мешавад. Ба қувваҳои муттаҳидаи ҳарбии бекҳои маҳаллӣ муяссар мешавад, ки шӯриши деҳқононро бо сардории Восеъ пахш кунанд. Ҳамсафони наздики Восеъ захмдор ё дар хорзор ҳалок шуданд. Худи Восеъ дар кӯҳҳо пинҳон шуда, чанд маротиба ба қӯшунҳои хокими Балҷувон ҳамла кард. Ниҳоят ӯ бо роҳи хиёнату фиреб дастгир шуд. Восеъро ишкелбанд карда, ба ҳисор равон намуданд. Беки Ҳисор Остонақул қушбегӣ (1886-1906) ӯро ба ихтиёри амир фиристод. Восеъ дар назди амир, ки дар Шаҳрисабз меистод, ба дор кашида шуд. Аммо на ба дор овехтани Восеъ ва на ҷазои ваҳшиёнаи шӯришчиён пеши роҳи муборизаи деҳқонон ва косибонро гирифта натавонист. Дар дигар музофотҳои Бухорои Шарқи борҳо шӯришҳои меҳнаткашон сар зада буд. Мутаассифона, шӯришҳои халқӣ дар асри XIX чун асрҳои пешина, номуташаккилона ва пароканда буданд, роҳбарони саводнок ва таҷрибадор надоштанд. Аз ҳамин сабаб доимо шикаст мехӯрданд. Бо вуҷуди он шӯришҳои деҳқонон беш аз пеш ба решаи сохти феодалӣ теша мезаданд. Халқи тоҷик дар бораи корнамоӣ вя муборизаи деҳқонон бар зидди золимон бисёр қиссаҳо, ҳикоя ва шеърҳо офаридааст. Инчунин дар бораи диловарии Восеъ ва шарикони қаҳрамони ӯ дар забони халқ бисёр шеъру достонҳо боқӣ мондаанд:
Восеъ ба асп савор шуд, Барои ҷанг тайёр шуд. Барои халқ сардор шуд, Халқ ай думбуш қатор шуд.
Восеъ ғазост имрӯз, Ҷон мубталост имрӯз. Ғавғои рӯзи маҳшар Дар фақирост имрӯз.
Восеъ фаност имрӯз, Ҷонҳо фидост имрӯз. Ғавғои рӯзи маҳшар, Бар фуқарост имрӯз.
