Tổ tôm
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
|
Tổ Tôm là một trò chơi bài lá dân gian phổ biến của người dân Việt Nam, được du nhập từ Trung Quốc từ rất lâu rồi. Tên gọi của trò chơi được đọc chệch ra từ chữ "Tụ Tam" nghĩa là hội tụ của ba lại hàng Văn, Vạn và Sách. Trong các ngày lễ, Tết, Tổ Tôm thường được nam giới và người già chơi vì nó có một số luật khá khó, nhiều nước biến hoá, thanh niên và phụ nữ thời xưa ít chơi. Tổ Tôm không phổ biến và bình dân bằng trò chơi Tam Cúc. Do Tổ Tôm khá khó nên người xưa có câu ca dao đề cao Tổ Tôm, nó thể hiện trình độ và cái oai phong của bậc quân tử :
-
-
- Làm trai biết đánh Tổ Tôm
- Uống chè mạn hảo xem nôm Thuý Kiều
-
Cũng có tài liệu nói rằng Tổ Tôm xuất phát từ Nhật Bản do các hình vẽ đều là hình vẽ theo kiểu của Nhật, theo lối tranh mộc bản (mokuhan) đơn giản và tất cả các nhân vật đều mặc "Kimono" thời Edo (trước khi Minh Trị lên ngôi và trị vì 1868-1912), trong số này có 18 hình đàn ông (có 8 người bó chân), 4 hình phụ nữ và 4 hình trẻ em. Các hình cá chép, trái đào, thành, thuyền cũng là những hình ảnh rất Nhật?[1]
[sửa] Quân bài
Bài Tổ Tôm có 120 quân, gồm có 3 hàng Vạn, Văn, Sách. Các hàng quân này được viết bằng chữ Nho và cách nhận biết 3 hàng quân này theo câu "Vạn vuông, Văn chéo, Sách loằng ngoằng". Bên phải các quân bài có chữ số từ Nhất đến Cửu. Loại quân đặc biệt có tên gọi là Thang Thang, Lão và Chi Chi. Các quân bài đều có hình minh họa, có thể ghi nhớ bằng hình nếu như không thuộc được hết chữ Nho. Bài Tổ Tôm cũng được làm bằng bìa, mặt sau giống hệt nhau để tránh lộ bài.
[sửa] Mục đích chơi
[sửa] Các khái niệm
[sửa] Các dạng chơi
[sửa] Tổ Tôm điếm
[sửa] Tài bàn
[sửa] Đánh chắn
Có hai cách chơi đánh chắn, trong dân gian gọi là Bí tứ : chơi chắn 4 người và Bí ngũ : chơi chắn 5 người. Mục đích của trò chơi này là làm tròn bài thông qua chắn và cạ cùng với việc ăn bài theo giá trị của các hàng quân mà bài của mỗi người có thể tiến tới ù.
Bộ bài Tổ Tôm sẽ bị bỏ bớt đi hàng Nhất và hàng Yêu (quân Thang Thang và Lão). Như vậy, bộ bài bây giờ chỉ còn 100 quân, gồm các hàng quân Nhị, Tam, Tứ, Ngũ, Lục, Thất, Bát, Cửu và Chi Chi. Có 20 lá bài đỏ (quân Bát, Cửu và Chi Chi có màu đỏ) và có 80 lá bài trắng (các quân bài còn lại).
Chắn : là hai lá bài giống hệt nhau cả về hàng lẫn số. Ví dụ : hai lá bài lục Vạn tạo thành 1 chắn lục Vạn, hai lá bài thất Sách tạo thành 1 chắn thất Sách.
Cạ : là hai lá bài giống nhau về số nhưng khác hàng. Ví dụ : hai lá bài tam Văn và tam Sách tạo thành cạ nhị Văn, Sách.
Ba đầu : là ba lá bài giống nhau có cùng số nhưng khác hàng. Ví dụ : tam Văn, tam Sách, tam Vạn được gọi là ba đầu tam.
Cửa trì: là cửa ở bên tay phải người chơi. Cửa này được ưu tiên và không có ai được giành giật những lá bài ở của này trong khi ăn vào bài và ù.
Tríu: Khi có một người nào đó đánh một quân, mà trên tay người chơi cùng đã có 3 quân cùng tên, cùng số thì người này có quyền lấy lá bài đó về và đánh trả lại một bài khác vào cửa đó.
Thiên khai: trên bài có 4 quân giống nhau.
Ăn bòn: từ một chắn trên bài, tách ra, ăn thêm được hai chắn để dưới bài. Trường hợp, ăn thêm một chắn mà ù thì gọi là ù bòn.
Lá què : là những lá bài sau khi đã được sắp xếp theo đúng chắn và cạ, dư ra và không thể xếp lại với nhau.
" Tôm" : Là một nhóm quân gồm thất văn, tam sách, tam vạn
Lèo: là một nhóm quân gồm cửu Vạn, bát Sách, Chi Chi
Ù bạch thủ: khi đã có 5 chắn, và ăn thêm được 1 chắn nữa để ù. Với lá bài chờ ù là Chi Chi, thì chỉ được chờ bạch thủ. Có nghĩa là khi ù, tính cả chắn ù, là 6 chắn và còn lại là 4 cạ.
Bạch định : là bài không có một quân đỏ nào.
Tám đỏ: khi ù, bài có 8 quân màu đỏ.
Thập thành : là khi ù, bài ù có 10 chắn.
Tôm : Là một nhóm quân gồm thất văn, tam sách, tam vạn.
Ù thông: khi ù ván thứ hai liên tiếp.
Hoa rơi cửa Phật : là trường hợp khi bài dưới chiếu có một chắn ngũ Vạn hoặc cạ ngũ trong có ngũ Vạn, người chơi lại bốc lên được lá bài nhị Vạn (hình cánh hoa đào) đúng ở cửa trì.
[sửa] Chơi Tổ Tôm
[sửa] Các từ ngữ liên quan đến Tổ Tôm
- Gàn bát sách
- Cửu vạn
- Thất sách
- Phỗng mất
- Hoa rơi cửa Phật
- Nhũn như chi chi
- Hợp cạ
- Tròn bài
[sửa] Trong văn học
Nhà thơ Nguyễn Khuyến có nhắc đến Tổ Tôm trong bài "Tự trào" :
-
- ...Mở miệng nói ra gàn bát Sách
- Mềm môi chén mãi tít cung Thang
- Nghĩ mình lại gớm cho mình nhỉ
- Thế cũng bia xanh cũng bảng vàng
Còn nhà thơ Trần Tế Xương cũng có đề cập đến trò chơi này:
-
- Bực chăng nhẽ anh hùng khi vị ngộ
- Như lúc đen chơi cuộc tổ tôm
Riêng nhà thơ Nguyễn Công Trứ đã viết cả một bài thơ, câu nào cũng có tên một quân bài Tổ Tôm, theo tương truyền là để khất nợ :
-
- Thân "bát văn" tôi đã xác vờ.
- Trong nhà còn biết "bán chi" giờ?
- Của trời cũng muốn "không thang" bắc,
- Lộc thánh còn mong "lục sách" chờ.
- Thiên tử "nhất văn" rồi chẳng thiếu.
- Nhân sinh "tam vạn" hãy còn thừa.
- Đã không "nhất sách" kêu chi nữa?
- "Ông lão" tha cho cũng được nhờ!
