عمادالدین نسیمی
Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا
سئیید علی ایماد اددین نسیمی (سیّد علی عمادالدّین نسیمی) (1404-1370). آذربایجانلی عاریف و شاعیر.
Mündəricat |
[redaktə / تحریر] حیاتی
ایمادددین نسیمی (سیّد علی عمادالدّین نسیمی) 1370-جی ایلده دونیایا گلیب. دوغوم یئری شیرواندیر. بعضی تدقیقاتچیلار اونون باکیدان اولدوغونو ایدیعا ائدیر، بعضی لری ایسه نسیمی نین دوغوم یئری کیمی شیروانشاهلارین پایتاختی شاماخینی گؤستریرلر.
شاعیرین آتاسی سئیید مهممد (سیّد محمّد) شیرواندا یاخشی تانینان شخصیتلردن ایدی. نسیمی نین بیر قارداشی دا واریدی. اونون شاماخیدا یاشادیغی، شاه خندان تخلوصو ایله شعرلر یازدیغی و حاضیردا بو آدلا تانینان قدیم قبریستانلیقدا باسدیریلدیغی معلومدور. ایسلامدان سونراکی دؤورده شاماخی ایری مدنیت مرکزلریندن بیرینه چئوریلیر. بورادا چوخلو مکتب، مدرسه، بوتون شرقده مشهور اولان شئعر و موسیقی مجلیسلری فعالیت گؤستریردی، زنگین ایجتیمای و شخصی کیتابخانالار دا آز دئییلدی. پایتاختدان بیر قدر کناردا، ملهم آدلانان یئرده مشهور شاعیر خاقانی نین عمیسی-عالیم و حکیم کافی اددین (کافی الدّین) طرفیندن یارادیلمیش دار-اوش-شفا (دار-الشّفا ) طیب آکادئمییاسی دا فعالیت گستریردی. شاماخیدان بوتؤو بیر شاعیر و عالیملر پلئیاداسی چیخمیشدیر کی، اونلارین دا آراسیندا بؤیوک صنعتکار افضل الددین خاقانی نی خوصوصی قئید ائتمک لازیم گلیر. نسیمی نین مکتب ایللری بئله بیر موحیطده کئچیب.
شاعیرین اثرلری نین تحلیلی گؤستریر کی، نسیمی شاماخیدا او دؤورون ان یاخشی اونیوئرسیتئتلری نین طلبینه جاواب وئره جک بیر درجه ده کامیل تحصیل آلا بیلیب. او، کلاسسیک شرق و قدیم یونان فلسفه سینی، هابئله ادبیاتینی گؤزل منیمسه میش، موسلمان و خریستیان ایلاهیاتی نین اساسلارینا بلد اولموش، طیب، آسترونومییا و آسترولوگییا، رییاضیات و منطیق ائلملرینه دریندن یییلنمیشدی. او، دیللری ائله یاخشی اؤیرنمیشدی کی، آذربایجان، فارس و عرب دیللرینده عئینی درجه ده گزل شئعرلر یازا بیلیردی. اونون آذربایجانجا شئعرلری نین دیلی هم زنگینلیگی، هم ده خالق نیطقینه یاخینلیغی ایله سئچیلیر، آتالار سؤزلری، ضرب-مثللر، حیکمتلی سؤزلر بورادا چوخلوق تشکیل ائدیر. نسیمی نین روبایلری آذربایجان خالق شئعری نومونه لری اولان بایاتیلارا چوخ یاخیندیر. نسیمی نین پوئزییاسیندا آذربایجانین، ائلجه ده دیگر شرق اؤلگه لری نین مشهور عالیم و شاعیرلری نین آدلاری تئز-تئز خاطیرلانیر. بونلاردان ایبن سینانی ، خاقانینی ، نیظامینی ، فله کی نی(فلکی) ، حللاج منصورو ، فضلوللاه نیمینی (فضل الله نعیمی) ، شئیخ ماحمود شبوسترینی (شئیخ محمود شبستری) ، اؤوهه دی ماراغایینی (اوحدی مراغه ای) و باشقالارینی گؤستره بیلریک.
حروفیلر تئیمورلنگ طرفیندن جیدی تزییقلره معروض قالدیغی بیر واختدا نسیمی وطندن دیدرگین دوشوب، عراق، [[تورکییه]، [[سورییه]دا یاشاماغا مجبور اولوب. حروفیلیک تعلیمی اساسیندا ایره لی سوردویو پانتئیست ایدئیالاری اوستونده حلب شهرینده اعدام اولونوب.
نسیمینی تبریزی نیسبه سینده تقدیم ائدن ایبن ال-عیماد حنبلی یازیر: " او، حوروفیلرین شئیخیدیر، حلبده ساکین ایدی، طرفدارلاری چوخالدی، بیدتی آرتدی، ایش او یئره چاتدی کی، سولطان اونون اؤلدورولمه سینی امر ائتدی، بوینو وورولدو، دریسی سویولدو، چارمیخا چکیلدی. "
نسیمی 3 دیلده یازیب. او، اؤز ایدئیالارینی پئشکار فیلوسوف کیمی آیریجا تراکتاتلاردا بیتکین سیستئمده وئرمه ییب، چونکی مییانجی نین، ایبن عربی نین گئنیش اهاته لی سوفی-فلسفی اثرلریندن سونرا بو مضموندا تراکتاتلار یازماغا او زامان بلکه ده احتییاج دویولموردو. حوروفیلیگین نظری اساسلارینا گلدیکده، نعیمی نین اثرلرینده او. آرتیق ایشله نیب حاضیرلانمیشدی.
[redaktə / تحریر] فلسفه سی
نسیمیده هر ایکی قروپ – مؤعتدیل و ایفراط سوفیلرین تاثیری آیدین دویولور. نسیمی آللاهی درک ائتمکله مؤوجود چوخلوغون هئچلییه وارماسی، هر شئیین واحید وارلیغین تظاهورو اولاراق قالماسی فیکرینه شریک اولور: " فانیی موطلق اولموشام، حاقلایام، حاق اولموشام. " نسیمی ایدراکدا یقینلیگین علمی، یقینلیگین عئینی، یقینلیگین حاقیقتی مرحله لرینی نظردن کئچیریب. بیرینجیسی، بیلیک، ایکینجیسی، گؤرمه و اوچونجوسو حاقا چاتماقدیر.
مونوتئیست سوفیلرین وارلیق تعلیمی نین اساسیندا کرئاتسیونیزم نظریییه سی دورور. بو، سوفی ادبیاتدا قوراندان گؤتورولموش " کون! فه کانه " (ول! اولدو!) ایله گؤستریلیب. سونرالار بو ائهکامین اساسلاندیریلماسی اوچون بیر حدیسدن ایستیفاده ائدیبلر: " من گیزلی بیر خزینه ایدیم، ایسته دیم کی، تانینیم. روحلاری و اینسانلاری یاراتدیم کی، تانینام. " نسیمی " اول!ولدو " ایفاده سینه کاف (ک) ایله نون (ن)، همین حدیسه ایسه " کونتو کنزن " دئیه دفعه لرله ایشاره ائدیب. لاکین همین ایفاده لری پانتئیست مضموندا ایشله دیب.
نسیمی نین پانتئیزمینی سوفیلردن فرقلندیرن باشلیجا خوصوصیت اونون حوروفی رمزلریندن ایستیفاده ائتمه سیدیر. 28، یاخود 32 حرف، اونون موهوم ایفاده واسیطه لریندندیر.
نسیمی نین اثرلرینده " حاق " ایله " جومله عالم " آراسینداکی عئینیت اوچون " اینسان " آنلاییشیندان ایستیفاده اولونور. بئله کی، " اینسان " ان گئنیش حجمده " آللاه " حاقیندا، ان زنگین مضموندا ایسه " جومله عالم " ، یاخود اونون تظاهورلری حاقیندادیر. ان گئنیش حجملی آنلاییش اولان " حاق " ایله عئینیلشدیریلن " من " آنلاییشینا یالنیز بوتون مؤوجوداتین موطلق مجموعسو برابردیر. اکس تقدیرده، " من " هر شئیه شامیلدیر، اونا شامیل اولان ایسه یوخدور. آللاهی طبیعتدن آیری حساب ائتمگی کورلوق حساب ائدیر.
[redaktə / تحریر] ئتیکاسی
نسیمی اینسانی نه قدر عومومیلشدیریب موجرردلشدیریب کوسمولوژی حدده ماتدیرسا دا، اونونهیاتدا رئال، ائتیک وضعیتینی، جمعیتده یئرینی اونوتماییب. اونون فیکرینجه، اورک سیخان اوچ شئی وار: بیرینجیسی، یامان قونشو، پیس خاصیتلی دوست، پیس اؤورت. ایکینجیسی، یالانچیلیق، قئیبت، پاخیللیق، عداوت. اوچونجوسو، بؤهتان، اله سالما، کوبود ظارافات.
[redaktə / تحریر] یارادیجیلیغی
نسیمی دیلین زنگینلیکلریندن قزاللرینده اؤزونمخسوس بیر اوستالیقلا ایستیفاده ائدیب. بعزن شاعیر شئعرلرینی یالنیز خیتاب و ایفاده لی تکرارلار اوزرینده قورور:
نیگاریم، دیلبریم، یاریم، انیسیم، مونیسیم، جانیم
رفیقیم، همدمیم، عؤمروم، روانیم، درده درمانیم...
دیلفروزوم، وفاداریم، جیگرسوزوم، جفاکاریم،
خوداوندیم، جاهانداریم، امیریم، بییمو خانیم.
فیلوسوف-شاعیرین پوئزییاسی چوخ تئز بیر زاماندا اورتا آسیا ، تورکییه و ایران خالقلاری آراسیندا پوپولیارلیق قازانیر. حللاج منصورلا بیرلیکده اونون آدی اؤز عقیده سی اوغروندا غئیری -عادی صداقت و جسورلوق رمزینه چئوریلیر. اونون اثرلری بیر چوخ دیللره چئوریلیر و همین دیللرده یازیب-یارادان شاعیرلر اونو تقلید ائدیرلر. نسیمی نین شئعرلرینی خالق آراسیندا آوازلا اوخوماق و اونون حوروفی ایدئیالارینی تبلیق ائتمک اوستونده بیر چوخلاری عذابلارا قاتلاشیر، حتّی جانلاریندان دا کئچیرلر.
یارادیجیلیغی نین ایلک دؤورلرینده نسیمی ده اوستادی نیمی کیمی سوفیزم مؤوقئیینده دایانیر و تانینمیش سوفی شئیخی شیبلی نین تعلیمینی داعوام ائتدیریردی. بو مرحله ده شاعیر اؤز اثرلرینی " هوسئینی " ، " سئیید هوسئینی " ، " سئیید " تخلوصلری ایله یازیر. لاکین خ اسرین سوفی ایران فیلوسوف-شاعیری هوسئین هللاج منصورون تعلیمی نسیمی نین روحونا داها یاخین ایدی. ایلک دفعه محض او دئمیشدی کی، " من آللاهام! " بو جور کوفر ساییلان فیکیرلرینه گؤره هللاج منصور دایم تعقیبلره معروز قالمیش و نهایت، اؤز عؤمرونو دار آغاجیندا باشا وورموشدو. عقیدهسی اوغروندا بو جور فداکارلیق گؤسترمه یه حاضیر اولان نسیمی ده منصورا هئیران کسیلمیش و اؤز اثرلرینده اونو ترننوم ائتمیشدی. ماراقلیدیر کی، شاعیر حوروفی تعلیمینی قبول ائتدیکدن سونرا دا هللاجا وورغونلوغوندان قالمامیشدی. بو سؤزلری موعین معنادا نسیمی نین اوزون مودت سادیق قالدیغی سوفی فلسفه سی هاقدا دا سؤیله مک اولار. بونونلا علاقه دار اولاراق، زومرود قولوزاده یازیر: " نسیمی یارادیجیلیغی نین مرکزینده لیریک قهرمانین عاشیق اولدوغو، اونو یوکسلدن، کامیللشدیرن و اؤز نورونا غرق ائدن گؤزل-آللاه دایانیر. اینسان اوچون ان یوکسک، اولوی دویغو همین سئوگیلی نین ووسالینا یئتیشمک، اونا قوووشماق، اوندا اریگیب یوخ اولماقدیر. شاعیر یازیر کی، عشقی گوناه سایانلارین سؤزلرینه باخمایاراق، او، بو یولدان چکینمیه جک. چونکی یالنیز بو یول اینسانی تانرییا، حاقیقته چاتدیرا بیلر. " داها سونرا اوخویوروق: " لاکین تدریجن نسیمی نین دونیاگؤروشونده سوفیلیک حوروفیلیکله عوض اولونور. بو، هر شئیدن اؤنجه شاعیرین پانتئیست گؤروشلرینده کی دییشیکلیک-ده اکس اولونور. بو گؤروشلرین اساسیندا آرتیق عشق و سرخوشلوق دئییل، حرف، عاغیل دایانماغا باشلاییر. بو زاماندان ائعتیبارن نسیمی فلسفه ده نیمی نین یاراتدیغی حوروفیلییه تاپینیر و اونون اساس مودعالارینی تبلیغ ائدیر. آنجاق نسیمی نین تبلیغ ائتدیگی حوروفیلیک هئچ ده نیمی نین یاراتدیغی تعلیمین عئینیله تکراری دئییل. "
نسیمی یارادیجیلیغی نین آنا خطی اینسانین آللاهلا عئینی لشدیریلمه سی و ایلاهیلیگی ایدئیاسیندان کئچیر. نسیمی نین بو دوشونجه لرینی پوئتیک طرزده ایفاده ائله ین مشهور شئعر ده فیکریمیزی سوبوت ائدیر:
منده سیغار ایکی جاهان، من بو جاهانه سیغمازام،
گؤوهری لامکان منم، کؤونو مکانه سیغمازام.
عرشله فرش و کافو نون منده بولوندو جومله چون،
کس سؤزونووو ابسم اول، شرح و بیانه سیغمازام.
کؤونو مکاندیر آیتیم، ذاتی دورور بیدایتیم،
سن بو نیشانلا بیل منی، بیل کی، نیشانه سیغمازام.
کیمسه گومانه ظن ایله اولمادی حق ایله بیلیش،
حققی بیلن بیلیر کی، من ظنّو گومانه سیغمازام.
صورته باخ و معنینی صورت ایچینده تانی کیم،
جیسم ایله جان منم ولی، جیسم ایله جانه سیغمازام.
هم صدفم، هم اینجییم، حشرو صیرات ادینجییم،
بونجا قوماش و رخت ایله من بو دوکانه سیغمازام.
گنجی-نیهان منم من اوش، عئینی-عیان منم، من اوش،
گؤوهری-کان منم من اوش، بحروو کانه سیغمازام.
گرچی موحیطی-اعظمم، آدیم آدامدیر، آدمم،
دار ایله کونفکان منم، من بو مکانه سیغمازام.
جان ایله هم جاهان منم، دهریله هم زامان منم،
گؤر بو لطیفئیی کی من، دهرو زمانه سیغمازام.
نجوم ایله فلک منم، وهی ایله هم ملک منم،
چک دیلینی و ابسم اول من بو لیسانه سیغمازام.
زرره منم، گونش منم، چار ایله پنجو شئش منم،
صورتی گؤر بیان ایله، چونکی بیانه سیغمازام.
ذات ایلیم سیفات ایله، قدر ایلیم برات ایله،
گولشکرم نبات ایله، بسطه دهانه سیغمازام.
نار منم، شجر منم، عرشه چیخان هجر منم،
گؤر بو اودون زبانه سین، من بو زبانه سیغمازام.
شمس منم، قمر منم، شهد منم، شکر منم،
روحی-روان باغیشلارام، روحی-روانه سیغمازام.
گرچی بو گون نسیمیم، هاشیمیم، قورئیشیم،
بوندان اولودور آیتیم، آیت و شأنه سیغمازام.
