ارگ تبریز

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

این مقاله نیازمند ویکی‌سازی است. لطفاً با توجه به راهنمای ویرایش و شیوه‌نامه آن را تغییر دهید. در پایان، پس از ویکی‌سازی این الگوی پیامی را بردارید.

ارگ تبریز یکی از زیباترین ارگهای ایران به شمار می‌رود. این ارگ بر اثر زلزله و گذر زمان تا قسمتی خراب شده‌است.متاسفانه در سالهای اخیر تلاشهای زیادی از سوی برخی از مسئولین برای تخریب آن وایجاد مصلی بزرگ تبریز در محل آن انجام گرفته است وآنرا در معرض نابوذی کامل قرار داده است

ارک علیشاه در مرکز شهر کهن تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی قرار دارد و امروزه فضای اطراف آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار میگیرد.

این بنا توسط خواجه تاج الدین علیشاه بنا شده است.

ارک علیشاه و محوطه باستانی آن در 15 دیماه سال 1310 هجری خورشیدی به شماره 170 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است و نقشه خریم استحفاظی قانونی و ظوابط حفاظتی آن در جلسه 29 خرداد 1357 شورای حفاظت آثار تاریخی "اداره کل حفاظت آثار تاریخی" مشخص و مورد تایید اعضا (آقایان: فروغی، نباتی، حاکمی، خرم آبادی، سرفراز، سعیدی و خانم بهاری) قرار گرفته است.

امروزه تنها بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مجسد برجای مانده است که خود موید شکوه روزگار آبادانی آن است. دیوارهای موجود در حقیقت تشکیل دهنده ایوان طاقپوش و حمال طاقی استوانه ای عظیمی بود است که فضای به وجود آمده به عنوان شبستان و عنصبر اصلی مسجد علیشاه به شمار میرفته است. بقایای موجود بنا، حکایت از یک ایوان به عرض 30,15 متر و جرز و دیواهای کناری به ضخامت 10,40 متر و پی ها و فونداسیونی عمیق و حجیم متناسب سازه های فوقانی و ارتفاع احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه ای 25 متر (البته دقت رد تناسب سازه های اثر 36 متر صحیح به نظر میرسد) بوده است.

• حمد الله موستوفی در کتاب نزهت القلوب که در 740 هجری نگاشته است چنین میگوید:

«وزیر خواجه تاج الدین علیشاه جیلانی در تبریز و در خارج محله نارمیان، مسجد جامع بزرگی ساخته که صحن اش دویست گز در دویست گز و در صفحه ای بزرگ، از ایوان کسری به مداین بزرگتر، اما چون در عمارت اش تعجیل کردند، فرو آمد و در آن مسجد انواع تکلفات به تقدیم رسانیده اند و سنگ مرمر بی مقیسا در او به کار برده و شرح آن را زمان بسیار یابد.»

• شاردن در سیاحتنامه خود مینویسد:

«تعداد مساجد تبریز دویست و پنجاه است. ... مسجد علیشاه تقریبا بالتمام مخروبهی و منهدم شده است. قسمتهای سفلی که به گزاردن نماز افارد مردم اختصاص دارد و مناره آن را که بسیار رفیع و بلند است، مرمت کرده اند. هنگام ورود از ایروان نخستین اثری که از تبریز مشاهده میشود، همین مناه است. چهار صد سال میشود که این مسجد را خواجه علیشاه بنا کرده است. مشارالیه صد اعظم غازان خان شاهنشاه ایران که مقر سلطنتش تبریز و در همانجا به خاک سپرده شده بود است. هنوز هم مقبره وی (غازان خان) در یک منار (برج) مخروبه عظیمی که به نام او، منار "غازان خان" (شنب غازان) نامیده مشود مشهود است.»

• شفیع جوادی در کتاب "تبریز و پیرامون" چنین نوشته است:

«در زمان عباس میرزای قاجار این بنا به محل قورخانه و مخزن مهمات لشگر تبدیل یافت و به همین سبب نیز نام "ارک" به آن دادند. از ارک علیشاه اکنون ویرانه ای بیش نمانده است. بلندی ساختمان فعلی 25-26 متر و دهانه محراب آن 38 پا و 69 پله بین دو دیوار از سمت خاور دارد که میتوان به بالای بنا رفت. در زمان رضا شاه، قسمیت از پهنه اطراف آن را به صورت باغ و گردشگاه عمومی (باغ ملی) درآوردند و سالن نمایشی نیز در کنار آن بنا کردند. اخیرا نیز در برنامه های شهرسازی نیز منظور شده و قرار است اطراف آن را به صورت میدان و خیابان وسعت بدهند به طوری که بنای باقیمانده که سمبل تبریز است، در وسط میدان قرار گیرد.»

• در مقاله ای مفصل از "مجله هنر و مردم" از نویسنده ای بی نام چنین آمده است:

«وقتی که به کنار خیابان ارک رسیدم دربش را باز دیدم همان جوی آبی که حمد الله موستوفی و ژان شاردن و دیگران از آن نام برده اند وسط باغچه بزرگی جلو دیوار عظیم ارک به چشم می خورد. زلال و روان و در دوسمتش درخت و چمن. به سمت چپ، ساختمانی بود که بر سردرش نوشته بود :تئاتر آذربایجان". این قسمت را در زمان رضا شاه ساخته اند. روبروی من صحنی بود میان سه دیوار که عظیم بالا رفته بود و سمت چپش 69 پله با فاصله هایی بیش از 20 سانتیمتر که بالا رفتن را دشوار میکرد و نفس را میراند. پله یک بار پیچ میخورد و بعد با همان فاصله میرسد به بالای دیوار. بلندی دیوار 25 متر است و ضخامت آن حدود 10 (دقیقا 10,40 متر) که شاید در گذشته با کاشی یا مرمر پوشیده بود اما من که اثری از این دو ندیدم. دور سه دیوار را گشتم با جاهای قرار دادن تنفگ که در اطراف دیدم به تمام بارویی عظیم به نظرم آمد و ظاهرا از زمان عباس میرزا که مسجد علیشاه را تبدیل به قورخانه و انبار مهمات کردند، همین شکل مورد استفاده را هم پیدا کرد. به شکلی که هیچکس ممکن نست از 69 پله بنا بالا برود و در و دیوارها را بگرددو بگوید که اینجا مسجد بود است و نه یک قلعه مستحکم نظامی....

دور دیوارها- از بالا- حفره های بزرگی دیدم که به دهنه چاه مانندی و کبوتران جاهی را دیدم که در عمق این خفره ها آمد و شد میکردند. بعد به تحقیق دریافتم که این حفره ها آغاز راههای زیرزمینی و دالان های بسیار پهن و بلندی بوده که در زمانهای مختلف بویژه در دوره قاجاریه و در جریان انقلاب مشروطه و شازد هم در دوره مغول م زمان های پس از آن به عنوان راههای مخفی برای فرار و رسیدن سریع از اینجا به جاهای دیگر به کار می آمده اند.»

• احمد کسروی در تاریخ مشروطه میگوید:

«غزوخان (به لحجه کردی همان عزت الله خان است) از وضع آشفته دوران محمد علی شاه بهره جسته و برای چپاول تبریز با مستبدان همکاری کرده و به تبریز حمله ور شده بود. آزادیخواهان هم از زیر همین نقب به پشت دشمن حمله کردند و پیروز شدند. در مسجد کبود تبریز پست صحن دوم به دهنه ای برخوردم که دریافتم نقبی است که به ارک علیشاه میرسد.»

• در کتاب "تبریز و پیرامون" نوشته شفیع جوادی از قول مدیر کل وقت فرهنگ آذربایجان آقای بیت الله جمالی چنین آمده است:

« قسمتی از دانشسرای دختران تبریز که در محوطه مسجد استاد و شاگر سابق بنا شده است، چند سال پیش فرود مینشیند و گودال یا تونلی بزرگ نمایان می شود اما بن آن که کاوش کنند آن را پر کردند. احتما می رود که تونل قسمتی از این را زیر زمینی بود است به طوری که بیت الله جمالی تعریف می کرد، این راه به قدری بزرگ بود که میشد با درشکه از آن عبور کرد.

پشت دیوار بلند ارک تبریز در هر سه سمت ویرانه است با تکه باغی و خانه ای و مدرسه ای، دهانه محراب 38 پا است و 69 پله که از آن بالا رفتیم بین دو دیوار از سمت خاور ساخته شده است که در زمان سلطنت رضا شاه قسمتی از تپه اطراف ارک را به صورت باغ و گردشگاه عمومی درآوردند که ساختن سالن تئاتر آذربایجان هم در همین برنامه بود است ... به طوری که مشهود است در زیر ابن بنا، سه نقب یا دالان زیرزمینی وجود دارد که یک رشته آن از ارک به شنب غازان و رشته دیگر به باغمیشه فعلی محل سابق ربع رشیدی و رشته ای نیز از وسط بازار گذشته و پس از عبور از زیر رودخانه اجی چای به حوالی فرودگاه میرسد.»

• مطالب زیر از گفته های آقای دکتر علی اکبر سرفراز باستان شناس و استاده دانشگاه که در تابستان 1350 و 52 به ترتیب به مدت 2 و 1ماه در باره این بنا تحقیق کرده اند آورده شده است( نقل از کتاب ارک علیشاه تبریز - اثری ماندگار):
  • بنای ارک بنایی ناتمام است و به دو بخش قدیمی و جدید تقسیم میشود. بخش جدید توسط تاج الدین علیشاه به بخش قدیمی افزوده شده است. بخش قدیمی که در سال 1360 تخریب شد در شمال و بخش جدید در قسمت جنوبی که اکنون باقی است ساخته شده است.
  • بنای ارک علیشاه، مسجد نیست و توصیفی که سیاحان و نویسندگان از مسجد علیشاه نموده اند مدرسه یا نمازگاهی است که احتمالا در جبهه شمال شرقی این ایوان قرار داشته است.

• تخریب ارک در زمان پس از انقلاب

پس از انقلاب اسلامی با نظر آیت الله ملکوتی که بعدها یا در زمان تخریب نماینده ولی فقیه در تبریز بود توسط جهاد سازندگی بیشتر بنای ارک به خاطر ساخت مصلی تخریب شد. در این زمان تلگرافی توسط آقای فخاری تهرانی، سرپرست دفتر فنی سازمان میراث فرهنگی آذربایجان خطاب به مدیر عامل سازمان حفاظت آثار باستانی ایران که با شماره 1001 مورخه 22 آذرماه 1360 ارسال شد که چنین است: «بنابر اظهار گروه اعزامی از جهاد سازندگی آذربایجان شرقی، جهت برگزاری نماز جمعه در نظر است قسمتی از ساختمان ارک تخریب و تسطیح شود، خواهشمند است دفتر فنی حفاظت آثار باستانی آذربایجان شرقی را یاری نمایید.»

به این ترتیب علمیات تخریب قسمتی از دیوار غربی ارک، محوطه، ساختمانهای پیرامون و درختان و فضای سبز موجود در اطراف ارک از تاریخ 1360/9/26 به وسیله بولدوزر آغاز شد و در تاریخ 9/10/1360، 80درصد از دیوار ضلع شرقی ایوان ارک (ورودی، راه پله ها و محل نصب آنترپوز) با کمپرسور سوراخ شده و هر بار با جاسازی حدود 26 کیلوگرم T.N.T منفجر گردید و امر تخریب تکوین یافت.

• چه کسانی در تخریب ارک دست داشتند:

بنابر نوشته کتاب ارک علیشاه تبریز - اثری ماندگار آقایان: آیت الله ملکوتی (نماینده ولی فقیه در استان آذربایجان شرقی)، طاهری (استاندار وقت آذربایجان شرقی)، بیاتی و همدانلود( نمایندگان جهاد سازندگی)

• ضوابط حریم بنای ارک علیشاه

«محوطه داخل خط و نقطه که در نقشه نموده شده است، عرصه باستانی بنای تاریخی ارک علیشاه معین می شود که از هرگونه اقدام ساختمانی در آن باید خودداری گردد. در سایر قسمت های خارج از خط و نقطه و محدود به جهار خیابان پهلوی، شاه، جم و ارک احداث ساختمان حداکثر دوطبقه به ارتفاع 7 تا 8 متر با بررسی و موافقت قبلی اداره کل آثار باستانی و بناهای تاریخی ایران مجاز میباشد. در خارج از این محوطه در مقابل خیابان های پهلوی و شاه، احداث ساختمانهای چهار طبقه تا حداکثر 13 تا 14 متر از سطح خیابان با نمایی هماهنگ با معماری محل مجاز است. در مقابل خیابانهای جم و ارک احداث ساختمانهای سه طبقه حداکثر تا ارتفاع 10 تا 11 متر از سطح خیابانها هماهنگ با معماری محل بلامانع خواهد بود.» کتاب ارک علیشاه تبریز-اثری ماندگار

این نوشتار ناقص است. با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید.