Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

Hal-hazırda Azərbaycanda istifadə olunur və Latın əlifbasını bir modifikasiyasıdır.

[redaktə / تحریر] Yaranma tarixi

Vaxtından əvvəl əlifba islahatçısı

Əlyazmalar İnstutunda Mirzə Fətəli Axundovun (1812-1878) çap olunmuş və çap olunmamış əlyazmalarının arxivi var. Axundov teatr və dram əsərləri yazmasına baxmayaraq onun əlifba düzəlişinə böyük təsiri olmuşdur.

Axundov Tiflisdə tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərmiş və əlifba düzəlişi işinə 1850-ci ildən başlamışdır. Onun ilk cəhdi Ərəb yazısının dəyişdirilməsi üzərində cəmlənmişdir, buda ki, Azərbaycan dilinin fonetik tələblərinə daha uyğun olacaqdı.

İlk əvvəl Axundov hər bir səsin ayrı hərf tərəfindən ifadə (ikiləşdirmə və məhəl qoymama olamaması şərti ilə) olunması fikri üzərində dayandı. Beləki, Ərəb əlifbasında 3 sait səs olduğu halda Azərbaycan əlifbasında 9 sait səs olmalı idi.Daha sonra Axundov yazını, onun sürətinin aşağı salan nöqtələrdən və ilmələrdən azad eləmək istəyirdi. Üçüncü əgər yazı davamlı olaraq hərflər qırılmadan yazılsa yazı yazmaq asanlaşar. Bu oxuculara sözün harada başlanıb harada bitməsini tapmağı asanlaşdırar.

1863-cü ildə Axundov İstanbulda Osmanlı Elm Cəmiyyətində öz fikrini irəli sürmüşdür. Onun təklifi türk mətbuatında yeni mübahisələrə səbəb oldu. Türk mətbuatı və alimləri bu islahatın əleyhinə oldu. Lakin şair Namiq Kamal bu islahatın leyhinə oldu.

Türk dilini saflaşdırmaq və Türk leksikonundan Ərəb, Fars sözlərindən təmizləmək istəyənlər mübahisələri qızışdırırdılar. Köhnə əlifba tərəfdarları təkcə Azərbaycanda deyil, Türkiyədədə sonda qalib gəldilər. Ən böyük müqavimət isə müqəddəs Quranın ərəb dilinidə yazıldlğı üçün ərəb dilini müqəddəs hesab edənlər tərəfindən oldu. Sonda Axundov başa düşdü ki, Ərəb əlifbasında hətta cüzi dəyişikliklər eləmək mümkünsüzdür. İnstitutdakı arxiv materialları göstərir ki, İran bu layihənin qəti əleyhinə olmuşdur.

1878-ci ildən Axundov Ərəb yazısını dəyişmək cəhdindən əl çəkdi və diqqətini bir neçə Kiril əlifbası ilə dəyişilmiş Latın əlifbasının üzərində mərkəzləşdirdi. Axundov deyirdi: "Kim istəyirsə ənənəvi Ərəb yazısından istifadə edə bilər, qalanları yeni əlifbadan istifadə edə bilər". Bununla belə, təklif olunmuş yazıya bir neçə Kiril hərfləri daxil edilməsinə baxmayaraq Rusiya höküməti onun cəhdinə icazə vermədi. Yenə də layihə rədd edildi.

Bununla belə o bu layihələri ictimai arenaya gətirdi və bəzi alimlər bu barədə müzakirəyə başladılar. 1886-cı ildə Axundovun ölümündən 7 il sonra "Qafqaz" qəzetində Mirzə Əliməhəmmədin Ərəb yazısının dəyişdirilməsi barəsinədə məqaləsi dərc etdildi. 1898-ci ildə mətbuatda Firudin bəy Köçərli tərəfindən yazılmış "Ərəb əlifbası və onun çatışmamazlıqları" adlı məqalə dərc edildi.

"Molla Nəsrəddin"(1906-1931) jurnalının redaktoru Cəlil Məmmədquluzadə Ərəb yazısı və islahata ehtiyaca fikirlərini bildirib: "Bu heroqlifləri Latın əlifbası ilə əvəzləmək vacibdir"

Əsrin ilk əvvəllərində hökümətin fəal üzvlərində biri olan Nəriman Nərimanovda Ərəb yazısını tənqid etdi. Nərimanov həll yolunu Kiril əlifbasının qəbulunda görürdü. O özü bu dəyişilmiş yazı ilə bir neçə əsərlərini yazmış, Azərbaycan fonetikasının səciyyəvi cəhətlərini daha da dəqiqləşdirilmişdir.

Azərbaycan rəsmi olaraq 1923-cü il oktyabrın 20-də Latın qrafikalı əlifbaya keçdi. İlk əvvəllər hər iki əlifba istifadə olunurdu. 1929-cu il yanvarın 1-indən Sovet hökuməti Ərəb əlifbasının istifadəsinə qadağa qoydu. İri kitab yandırma kompaniyası bu yazını yaddan çıxartmaq məqsədini güdürdü.

Azərbaycan Latın qrafikalı əlifbaya keçəndən 5-il sonra Türkiyədə bu əlifaya keçdi. Lakin 10 il sonra Stalin türklərin bu addımına qarşı Kiril əlifbasını Sovet İttifaqının bütün müsəlman ölkələrinə tətbiq etdi.