Γνωστικισμός

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Τμήμα μιας σειράς για τον Γνωστικισμό

Ιστορία του Γνωστικισμού

Περσικός Γνωστικισμός Μανδαϊσμός Μανιχαϊσμός

Συροαιγυπτιακός γνωστικισμός Σηθιανοί Βαλεντιανισμός Βασιλιδιανοί

Πατέρες του χριστιανικού γνωστικισμού Σίμων ο Μάγος Κήρινθος Μαρκίων Βαλεντίνος

Πρώιμος Γνωστικισμός Οφίτες Καϊνίτες Καρποκρατιανοί Βορβορίτες

Μεσαιωνικός Γνωστικισμός Παυλικιανισμός Βογόμιλοι Καθαροί

Σύγχρονος γνωστικισμός

Γνωστικά κείμενα Βιβλιοθήκη Ναγκ Χαμαντί Κώδικες του Ναγκ Χαμαντί Ευαγγέλιο του Ιούδα Codex Tchacos

Σχετικά άρθρα Γνώσις Πυθαγορισμός Νεοπλατωνισμός Εύα (Γνωστικισμός)

Ο γνωστικισμός είναι ένας γενικός όρος που περιγράφει διάφορες μυστικιστικές θρησκευτικές ομάδες των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων. Η σύγχρονη ακαδημαϊκή έρευνα παρήγαγε αυτό τον όρο για να περιγράψει μια πληθώρα θρησκευτικών κινημάτων που αναπτύχθηκαν στον μεσογειακό κόσμο κατά τη διάρκεια της ιστορικής περιόδου που αναπτύχθηκε και εδραιώθηκε ο Χριστιανισμός.

Όλοι αυτοί οι «Γνωστικισμοί» μας παρέχουν παραδείγματα του θρησκευτικού συγκρητισμού που απλώθηκε σε όλη την επικράτεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και έχει τις ρίζες του στα ελληνιστικά ήθη των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων. Ο γνωστικισμός περιλάμβανε στοιχεία ελληνικά, ανατολικά, ιουδαϊκά και χριστιανικά. Η διερεύνηση της πρώιμης χριστιανικής μορφής του γνωστικισμού χρησιμοποιήθηκε από τους πρώτους υπερασπιστές της ανάπτυξης και της παγίωσης της ορθοδοξίας, όπως ο Κλήμης, ο Ωριγένης και ο Ειρηναίος. Οι συγκεκριμένοι υπέρμαχοι του ορθόδοξου Χριστιανισμού καταδίκασαν σκληρά αυτό που οι ίδιοι αποκάλεσαν «γνωστική αίρεση». Στην πραγματικότητα, η άμυνά τους εναντίον του γνωστικισμού ήταν και η πρωταρχική τους ώθηση για τη συγγραφή των θεολογικών συγγραμμάτων τους.

Πίνακας περιεχομένων 1 Γενικά χαρακτηριστικά 2 Ύλη 3 Θεολογία 4 Τρόπος ζωής 5 Γνωστικές ομάδες 6 Πηγές 7 Προέλευση του Γνωστικισμού 8 Γνωστικά κείμενα 9 Γνωστικοί στην αρχαιότητα 10 Σύγχρονοι Γνωστικοί 11 Ο Γνωστικισμός ως θρησκευτικό φαινόμενο 12 Βλέπε επίσης 13 Βιβλιογραφία 14 Πρόσθετη ανάγνωση

[Επεξεργασία] Γενικά χαρακτηριστικά

Η λέξη γνωστικισμός προέρχεται από την ελληνική λέξη γνώσις, και αναφέρεται στην πεποίθηση ότι υπάρχει μια ιδιαίτερη εσωτερική γνώση, ένα κλειδί στην υπερβατική κατανόηση που μόνον λίγοι κατέχουν. Η απόκρυφη φύση της γνωστικής διδασκαλίας και το γεγονός ότι τα περισσότερα στοιχεία μας για αυτήν έρχονται παραδοσιακά από τις επιθέσεις των ορθόδοξων Χριστιανών συγγραφέων, δυσκολεύουν την προσπάθειά μας να είμαστε ακριβείς για το περιεχόμενο των πρώιμων γνωστικών συστημάτων, ιδιαίτερα για εκείνα που είναι προ-χριστιανικά. Ο Ειρηναίος στο Κατά των Αιρέσεων περιέγραψε αρκετές διαφορετικές σχολές του Γνωστικισμού του 2ου μ.Χ. αιώνα, αντιπαραθέτοντας -ενίοτε με σαρκαστικό τρόπο- τις διαφορές τους με τον Χριστιανισμό. Ωστόσο, η ανακάλυψη της βιβλιοθήκης του Ναγκ Χαμαντί στην Αίγυπτο το 1945 βοήθησε τους ερευνητές να μελετήσουν τα κείμενά του από πρώτο χέρι.

Η λέξη "Γνωστικισμός" εμφανίζεται σε αρκετές σύγχρονες σέκτες, στις οποίες μόνον οι μυημένοι έχουν πρόσβαση στις μυστικές του διδασκαλίες. Όμως οι σύγχρονες γνωστικές δοξασίες πολύ λίγο ομοιάζουν προς τον αρχαίο Γνωστικισμό. Πολλά στοιχεία του Γνωστικισμού είναι προχριστιανικά και είναι γενικά αποδεκτό σήμερα ότι ο Χριστιανισμός και τα κανονικά του κείμενα δεν είναι πρότερα του γνωστικού κινήματος αλλά αναπτύχθηκαν παράλληλα, χρησιμοποιώντας ενίοτε τις ίδιες πηγές. Αρκετοί σύγχρονοι ερευνητές είναι πεπεισμένοι ότι το Κατά Θωμάν Ευαγγέλιο χρησιμοποιείτο από τους Γνωστικούς του 1ου αι. Άλλα Γνωστικά κείμενα δεν κάνουν καμία αναφορά στον Ιησού ή άλλες χριστιανικές μορφές.

Πολλές Γνωστικές σέκτες ήταν Χριστιανικές ομάδες που αγκάλιασαν τις μυστικές θεωρίες περί της αληθινής φύσης του Ιησού, αυτές που βρίσκονταν πέρα από το πλαίσιο της ορθόδοξης πίστης. Για παράδειγμα οι Γνωστικοί δίδασκαν τον δοκητισμό, την πίστη δηλαδή ότι ο Ιησούς δεν είχε φυσικό σώμα και ότι η φυσική του υπόσταση ήταν μια θυμαπάτη και συνεπώς η σταύρωσή του δεν ήταν φυσική. Όσο ιδιότυπες και αν ακούγονται σήμερα αυτές οι θεωρήσεις, αποτελούν στην πραγματικότητα εκφάνσεις μίας βαθύτερης, συμβολικής ερμηνείας των Γραφών που πρέσβευαν οι Γνωστικοί.

[Επεξεργασία] Ύλη

Ορισμένοι Γνωστικοί, από κοινού με νεοπλατωνικούς φιλοσόφους όπως ο Πλωτίνος, θεωρούσαν την ύλη κακή προκειμένου να απεικονίσουν με ενάργεια την εξαιρετική της απόσταση από την μοναδική πηγή του σύμπαντος το υπέρτατο καλό. Η ύλη δεν είναι κακή per se, αλλά μόνον γιατί είναι απομακρυσμένη, ως αντίθετη, από την πηγή της μονάδας.

Θα ήταν ορθότερο να χαρακτηρίσουμε τη σχέση των Γνωστικών με την ύλη ως αμφιταλαντευόμενη. Οι απόψεις τους ήταν μια προσπάθεια να ερμηνεύσουν και να ξεκαθαρίσουν τη σχέση του θείου με το ατελές σύμπαν και να δημιουργήσουν ένα πλαίσιο αναφοράς που θα ερμήνευε το αίσθημα αποξένωσης του ατόμου μέσα σε ένα τέτοιο σύμπαν.

[Επεξεργασία] Θεολογία

Ο Γνωστικισμός δίδασκε γενικά ότι η Γη κυβερνάτο από ένα κατώτερο θεό, τον Ιαλνταμπαόθ, τον Δημιουργό του Πλάτωνα. Ο Δημιουργός βρισκόταν επικεφαλής των Αρχόντων, κυβερνητών του φυσικού κόσμου. Τα ανθρώπινα σώματα, αν και περιείχουν το κακό στην ύλη τους, περιείχαν επίσης και ένα θείο σπινθήρα ή πνεύμα που προερχόταν από την Πηγή, ή το Τίποτα, την πηγή εκπόρευσης όλων των πραγμάτων. Η Γνώσις είναι εκείνη που σύμφωνα με τις αντιλήψεις των Γνωστικών βοηθά τον θείο σπινθήρα να επιστρέψει στην πηγή από την οποία προήλθε.

Πολλοί Γνωστικοί (ιδιαίτερα οι οπαδοί του Βαλεντίνιου ή Βαλεντίνου) δίδασκαν πως υπήρχε ο Ένας, ο αρχικός, άγνωστος Θεός (Βύθος, η Μονάδα ο πρώτος Αιών). Από τον ένα εκπορεύθηκαν άλλοι Αιώνες, ζεύγη των κατώτερων υπάρξεων κατ' ακολουθίαν, (ο Βαλεντίνιος αναφέρει 30 τέτοια ζεύγη). Όλοι μαζί οι Αιώνες σχημάτιζαν το Πλήρωμα ή πληρότητα του Θεού. Το κατώτατο από αυτά τα ζεύγη ήταν η Σοφία και ο Χριστός.

Στον Βαλεντίνειο μύθο της δημιουργίας, η Σοφία αναζητούσε τον άγνωστο Ένα. Σε μία αφήγηση είδε ένα μακρινό φως, το οποίο όμως ήταν αντανάκλαση και έτσι οδηγήθηκε ακόμα μακρύτερα από το Πλήρωμα. Ο φόβος της Σοφία να μη χάσει τη ζωή της, όπως έχασε το φώς του Ενός, της προκάλεσε σύγχυση και την επιθυμία να επιστρέψει. Εξαιτίας αυτών των επιθυμιών ήλθαν σε ύπαρξη η ύλη και η ψυχή μέσω των τεσσάρων κλασικών στοιχείων φωτιά, νερό, γη και αέρας. Η δημιουργία του λεοντόμορφου Δημιουργού κατά τη διάρκεια της εξορίας ήταν επίσης λανθασμένη σύμφωνα με ορισμένες Γνωστικές πηγές, ώς αποτέλεσμα της προσπάθειας της Σοφίας να εκπορευθεί αφ' εαυτής, χωρίς το αρσενικό της αντίστοιχο. Ο Δημιουργός προχώρησε στη δημιουργία του φυσικού κόσμου, στον οποίο ζούμε, αγνοώντας την ύπαρξη της Σοφίας, η οποία εντούτοις κατόρθωσε να ενσταλλάξει τον σπινθήρα στη δημιουργία του Δημιουργού. Αυτός ο σπινθήρας είναι το πνεύμα.

Κατόπιν τούτου ο σωτήρας Χριστός επέστρεψε και της επέτρεψε να δει ξανά το φως παρέχοντάς της τη γνώση του πνευματικού φωτός. Ο Χριστός στάλθηκε στη γη με τη μορφή ενός ανθρώπου, του Ιησού, για να δώσει στους ανθρώπους τη γνώση που χρειάζονται για ναλυτρωθούν από τον φυσικό κόσμο και να επιστρέψουν στον πνευματικό κόσμο.

Οι τρεις αισθήσεις που βίωσε η Σοφία δημιουργούν τρεις τύπους ανθρώπων:

• Τους υλικούς (δεμένους με την ύλη, την πηγή του κακού)
• Τους ψυχικούς (δεμένους με την ψυχή και εν μέρει λυτρωμένους από το κακό)
• Τους πνευματικούς, (που μπορούν να επιστρέψουν στο Πλήρωμα εάν επιτύχουν την Γνώση και κατορθώσουν να δουν το φως). Οι Γνωστικοί δημιούργησαν το δικό τους σωτηριολογικό περιεχόμενο στις απόψεις τους θεωρώντας εαυτούς μέλη της τελευταίας ομάδας.

Οι Γνωστικοί ταύτιζαν τον Δημιουργό με τον θεό της Παλαιάς Διαθήκης. Απέρριπταν την Παλαιά Διαθήκη και τον Ιουδαϊσμό και συχνά τιμούσαν εκείνους που απορρίπτονταν από τον θεό της Παλαιάς Διαθήκης. Ορισμένοι Γνωστικοί φέρεται ότι θεωρούσαν πως ο κατώτερος Δημιουργός ταυτιζόταν με τον Σατάν. Όπως είναι φυσικό μια τέτοια πίστη συνεισέφερε τα μέγιστα στην καχυποψία με την οποία τους αντιμετώπιζαν οι Χριστιανοί.

Άλλες γνωστικές ομάδες αντιμετώπιζαν τον Όφι στον Κήπο της Εδέμ ως ηρωική μορφή, γιατί επιθυμούσε να βοηθήσει την ανθρωπότητα να απελευθερωθεί από τις αλυσίδες του Ιαλνταμπαόθ. Μετά την άφιξη του Δημιουργού να κυβερνήσει τον φυσικό κόσμο, η Σοφία στέλνει ένα μήνυμα μέσω του Όφι. Παρέχει την γνώση στους ανθρώπους με αυτόν τον τρόπο, γεγονός που προκαλεί την οργή του Δημιουργού, ο οποίος πιστεύει ότι είναι ο μόνο δημιουργός του Σύμπαντος και ο αποκλειστικός κυβερνήτης του. Το "πρωταρχικό αμάρτημα" στο εννοιολογικό πλαίσιο του Γνωστικισμού δεν είναι αμάρτημα αλλά ένας "πρωταρχικός διαφωτισμός". Στα γνωστικά κείμενα, επίσης, αναφέρεται ότι ο Σηθ, ο τρίτος γιος του Αδάμ γνώρισε τις γνωστικές διδασκαλίες από τον πατέρα του και τη μητέρα του, και ότι η γνώση του διατηρήθηκε σε όλη τη δημιουργία. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί οτι οι Γνωστικοί αντιλαμβάνονταν την Παλαιά Διαθήκη ως μύθο, και συνεπώς τη θεωρούσαν υποκείμενη σε ερμηνείες, αντίθετα από τη δογματική άποψη που διεκδικεί την αυθεντία των ιερων κειμένων.

[Επεξεργασία] Τρόπος ζωής

Οι περισσότεροι Γνωστικοί ασκούσαν την αγαμία και τον ασκητισμό, θεωρώντας ότι οι ηδονές της σάρκας συνδέονταν με το κακό. Ωστόσο, ορισμένοι ασκούσαν επίσης ένα είδος Λιμπερτινισμού -αν και ο όρος είναι νεόδμητος στην ιστορία της φιλοσοφίας- (ελευθεριασμού), θεωρώντας ότι αφού το σώμα είναι κακό χρειάζεται κανείς να το διαφθείρει, ή αφού το σώμα είναι κακό δεν έχει σημασία τι κάνει ο άνθρωπος μέσω αυτού. Τούτη η άποψη οδήγησε σε μεγαλύτερη ακόμη καχυποψία, και έγινε γενική επίκριση ακόμα και για ομάδες που δεν ακολουθούσαν τη συγκεκριμένη πρακτική.

[Επεξεργασία] Γνωστικές ομάδες

Οι Γνωστικές ομάδες διαιρούνται συχνά στην ανατολική ή Περσική σχολή και την Συριακή-Αιγυπτιακή σχολή. Η περσική σχολή εμφανίζει έναν καθοριστικό διαχωρισμό ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι, ως αποτέλεσμα των επιδράσεων του ιρανικού δυισμού ενώ η συροαιγυπτιακή σχολή είναι περισσότερο πλατωνική ως προς τον χαρακτήρα της. Η δεύτερη είναι εκείνη που συνήθως συνδέεται με τον χριστιανικό Γνωστικισμό όπως αποκαλείται. Η ομάδα των Οφιτών φαίνεται πως έχει δεχθεί επιδράσεις και από τις δύο σχολές.

• Πέρσες Γνωστικοί
  • Μανδαϊσμός, που υφίσταται ακόμη και σήμερα, αλλά δεν έχει χριστιανικό χαρακτήρα.
  • Μανιχαϊσμός, πλήρης θρησκεία που έχει πλέον εκλείψει.

• Συρο-Αιγύπτιοι Γνωστικοί
  • Σηθιανοί, που παρήγαγαν αρκετά κείμενα.
  • Κέρινθος
  • Σίμων ο Μάγος και Μαρκίων της Σινώπης. Και οι δύο είχαν γνωστικές τάσεις, αλλά δεν ήσαν πλήρως Γνωστικοί. Είχαν πλήθος μαθητών, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγεται και ο μαθητής του Σίμωνα Μένανδρος.
  • Βαλεντιανοί υπό τον Βαλεντίνιο, καλύτερα γνωστό ως Βαλεντίνο (περ. 100 - 153), ο οποίος ανέπτυξε το μεγαλύτερο τμήμα της σύνθετης κοσμολογίας του Γνωστικισμού.
  • Βασιλιδιανοί
  • Οφίτες (αποκαλούνταν έτσι γιατί λάτρευαν το έρπετό της Γένεσης ως δότη της ανθρώπινης γνώσης).
  • Καϊνίτες (λάτρευαν τον Κάιν και τον Ησαύ
  • Σοδομίτες που πίστευαν ότι η εμβύθιση στην αμαρτία είναι κλειδί της σωτηρίας, γιατί το σώμα είναι κακό και πρέπει κανείς να το διαφθείρει).
  • Καρποκρατιανοί
  • Βορβορίτες
  • Βογόμιλοι
  • Καθαροί (Ή Αλβιγηνοί).

[Επεξεργασία] Πηγές

Υπάρχουν δύο ιστορικές πηγές για τον Γνωστικισμό:

• Οι επιθέσες στον Γνωστικισμό από ορθόδοξους θεολόγους της αρχαιότητας όπως ο Τερτυλλιανός, ο Ιππόλυτος, ο Ειρηναίος και ο Επιφάνιος Σαλαμίνος)
• Τα πρωτότυπα Γνωστικά κείμενα.

Καμία από τις δύο πηγές δεν είναι αρκούντως ικανοποιητική. Οι επιθέσεις στον Γνωστικισμό από τους ορθόδοξους Χριστιανούς, θεωρείται από πολλούς ότι πάσχει από προκατάληψη. Φαίνεται πως υπήρχαν πολύ περισσότερες γνωστικές γραφές, για τις οποίες οι ίδιοι θεολόγοι κάνουν αναφορά, αλλά δεν διασώθηκαν. Επίσης είναι πιθανό να μην περιγράφονται όλοι οι τύποι Γνωστικισμού ώστε να αποκομίσει κανείς μια πλήρη ιδέα μόνο από τα γραπτά των Χριστιανών συγγραφέων.

Το σίγουρο είναι ότι πρέπει να είχαν γραφεί πολλά γνωστικά κείμενα και έργα, αλλά μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα κανένα από αυτά ήταν διαθέσιμο, εκτός από μεμονωμένες παραπομπές των χριστιανών συγγραφέων. Πολλοί λόγιοι του 19ου αιώνα έκαναν σημαντική προσπάθεια να συλλέξουν τις σκόρπιες αναφορές και να ανασυνθέσουν το γνωστικό υλικό.

Από τότε έγιναν σημαντικές ανακαλύψεις χειρογράφων με κυριότερη εκείνη των κωδικών του Ναγκ Χαμαντί. Παρόλο, όμως, που έχουμε στη διάθεσή μας μια αρκετά καλή συλλογή γνωστικών κειμένων, η ερμηνεία τους είναι συχνά δύσκολη, εξαιτίας της εσωτερικής και συμβολικής φύσης της Γνωστικής διδασκαλίας. Επίσης, υπάρχει σημαντική δυσκολία αναγνώρισης του ποιες ομάδες ή διδάσκαλοι έγραψαν αυτά τα κείμενα. Η Βιβλιοθήκη του Ναγκ Χαμαντί, διαθέσιμη πλέον σε αγγλική μετάφραση, είναι αναμφίβολα η σημαντικότερη συλλογή κειμένων για την έρευνα του Γνωστικισμού, εύκολα αναγνώσιμη, αν γνωρίζει κανείς τις βασικές αρχές του Γνωστικισμού.

[Επεξεργασία] Προέλευση του Γνωστικισμού

Η προέλευση του Γνωστικισμού αποτελεί αντικείμενο διαφωνίας μεταξύ των μελετητών: ορισμένοι θεωρούν ότι ο Γνωστικισμός είναι πλήρως παγανιστικός ως προς την προέλευσή του και ότι στην εξελικτκή του πορεία υιοθέτησε ένα χριστιανικό ένδυμα. Άλλοι ανιχνεύουν την προέλευσή του στον Ιουδαϊσμό και άλλοι θεωρούν ότι προήλθε από τον ίδιο τον Ιησού και είναι ανάπτυξη της διδασκαλίας του, το ίδιο έγκυρη όσο και η ορθόδοξη.

Καμία, όμως, από τις παραπάνω απόψεις δεν μπορεί να καταθέσει τα ακριβή στοιχεία της αιτιολόγησής της. Φαίνεται σαφές ότι ο Γνωστικισμός, τουλάχιστον σε μερικές από τις θεολογικά αναπτυγμένες διατυπώσεις του, επηρεάστηκε πολύ από τον Πλατωνισμό, τον Νεοπλατωνισμό, τον Στωικισμό, τις αρχαίες σημιτικές θρησκείες, τον Χριστιανισμό (και/ή επηρέασε την ανάπτυξη του ορθόδοξου Χριστιανισμού) και πιθανώς του Πυθαγορισμού. Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη που θεωρεί το Γνωστικισμό εβραϊκή παραλλαγή των αρχαίων μεσογειακών μυστηριακών θρησκειών και το ορθόδοξο δόγμα απλά μία κυριολεκτική ανάγνωση των εγγενών συμβολισμών και μεταφορών αυτών των Μυστηρίων.

[Επεξεργασία] Γνωστικά κείμενα

Όπως ό,τι αφορά στον Γνωστικισμό, ο χαρακτηρισμός ενός κειμένου ως Γνωστικού ή μη Γνωστικού είναι πιθανώς θέμα συζήτησης, όμως οι περισσότεροι κώδικες του Ναγκ Χαμαντί θεωρούνται κατ' ουσίαν Γνωστικοί, εκτός από το αντίγραφο του Πλάτωνα και το Κατά Θωμάν Ευαγγέλιο.

• Γνωστικά έργα που ανακαλύφθηκαν πριν το 1945:
  • Έργα που διατηρήθηκαν από την Εκκλησία:
    • Πράξεις Θωμά.
    • Πράξεις Ιωάννου, (ειδικά ο Ύμνος Ιησού)
    • Πρωτευαγγέλιο Ιακώβου
    • Πράξεις Πιλάτου
  • Κώδικας Άσκιου (Askew Codex).
    • Πίστις Σοφία.
  • Κώδικας Μπρους, (Bruce Codex), (ανακαλύφθηκε από τον Τζέιμς Μπρους).
    • Γνώσις Αοράτου Θεού ή Τα Βιβλία του Γιέου.
    • Άτιτλος Αποκάλυψις ή Η γνώσις του Φωτός.
  • Κώδικας Βερολίνου, (Berlin Codex ή Akhmim Codex).
    • Ευαγγέλιον Μαρίας.
    • Πράξεις Πέτρου.
    • Σοφία Ιησού Χριστού.
  • Άγνωστης προέλευσης:
    • Απόκρυφον Ευαγγέλιον Μάρκου.
    • Ερμητικά.

• Η Βιβλιοθήκη Ναγκ Χαμαντί ανακαλύφθηκε τον Δεκέμβριο του 1945.

[Επεξεργασία] Γνωστικοί στην αρχαιότητα

Κατά χρονολογική σειρά:

• Σίμων ο Μάγος, γνωστικές τάσεις, θα μπορούσε να θεωρηθεί πρωτογνωστικός
• "Λεύκιος Κάρινος" ο θρυλούμενος συγγραφέας ενός κύκλου ύστερων Πράξεων των Αποστόλων.
• Μένανδρος
• Σατουρνίνος
• Μονόιμος
• Καρποκράτης, η σύζυγός του Αλεξάνδρα και ο γιος του Επιφάνης
• Βαρδαϊσάν, της μεσοποταμιακής Έδεσσας.
• Πτολεμαίος και Colorbasus
• Βαλεντίνιος
• Βασιλίδης της Αλεξανδρείας
• Μαρκίων της Σινώπης, γνωστικές τάσεις

[Επεξεργασία] Σύγχρονοι Γνωστικοί

• Ουίλλιαμ Μπλέηκ, (William Blake)
• Ζυλ Ντουανέλ, (Jules Doinel)
• Ρενέ Γκενόν, (René Guénon)
• Γ. Ρ. Σ. Μιντ, (G. R. S. Mead)
• Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ, (C.G. Jung)
• Στέφαν Χέλερ, (Steven Hoeller)
• Φρειδερίκος Νίτσε, (Friedrich Nietzsche)
• Έλενα Πέτροβνα Μπλαβάτσκι, (Helena Petrovna Blavatsky)
• Σαμαέλ Αούν Βεόρ, (Samael Aun Weor)
• Έρικ Βόγκελιν, (Eric Voegelin)
• Μαρία Μοντεσσόρι, (Maria Montessori)

[Επεξεργασία] Ο Γνωστικισμός ως θρησκευτικό φαινόμενο

Αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά φαινόμενα της ρωμαϊκής εποχής που εξαπλώθηκε ταχύτατα από την Ανατολή προς τη Δύση, με την υπόσχεση της σωτηρίας μέσω της «γνώσεως». Αν και οι αρχικοί αιρεσιολόγοι της χριστιανικής εκκλησίας (Ειρηναίος, Ιππόλυτος, Επιφάνιος κ.ά) θεωρούσαν τον Γνωστικισμό μια επάρατη χριστιανική αίρεση, κατά τα νεώτερα χρόνια πολλοί φιλοσοφικοθρησκευτικοί κύκλοι, δεν ειδαν στους Γνωστικούς τους διαστροφείς της αληθινής πίστης ή διαφθορείς του χριστιανικού ήθους, αλλά αντίθετα μύστες, συνεχιστές των ανατολικών και μεσογειακών μυστηρίων.

Σχετικό παράδειγμα θετικής αντιμετώπισης του γνωστικισμού αποτελεί η Θεοσοφική Εταιρεία, σύμφωνα με την οποία, όλες οι θρησκείες έχουν ένα μέρος από τη μοναδική θεία αλήθεια, η οποία έχει γίνει γνωστή ανά τους αιώνες στους μεγάλους μύστες.

Από τις αρχές του αιώνα, έρχεται στο επιστημονικό προσκήνιο η μελέτη της ιστορίας των θρησκευμάτων και άρχισε η αναγωγή της «γνώσεως» σέ κάποια ορισμένη πηγή που χρονολογικά προηγήθηκε του Χριστιανισμού. Έτσι η Γνώση συνδέθηκε με την Αίγυπτο, τη Βαβυλώνα, το Ιράν, τις μυστηριακές θρησκείες, την ελληνική φιλοσοφία, τις αιρέσεις του ιουδαϊσμού.

Η συγκριτική έρευνα των «Γνωστικισμών», που κατά καιρούς εμφανίστηκαν, έδειξε κάποια κοινά σέ όλους χαρακτηριστικά:

1. Τη διαρχία στα όρια ενός ιεραρχικού πληρώματος και
2. Την αναγκαιότητα καί τη σωστική ιδιότητα της γνώσεως του σύμπαντος.

Οι γνωστικοί κάθε τάσεως βλέπουν το σύμπαν ενιαίο, αλλά κατ' αρχήν σε μια διαρχική μίξη του υλικού και του πνευματικού στοιχείου. Το πρώτο είναι κατώτερο καί φθαρτό, ενώ το δεύτερο ανώτερο και άφθαρτο. Οι πλατωνικές φιλοσοφικές ιδέες σχετίζονται με αυτές τις αντιλήψεις, ίσως σε έναν αυτοανατροφοδοτούμενο κύκλο αλληλεπιδράσεων με το Γνωστικισμό και τις πηγές του.

Για το Γνωστικισμό, ο Δημιουργός αυτού του κόσμου είναι συνήθως μια κατώτερη κακή θεότητα. Οι «άρχοντες» που ταυτίζονται με αστρικές δυνάμεις, είναι υπεύθυνοι γιά τη μοίρα και τη βάναυση ανάγκη που βασιλεύει εδώ κάτω. Ο Δημιουργός παρουσιάζεται ως «μέγας άρχων» ή «πρωτάρχων» και εκείνο πού τονίζεται είναι η τυραννία που ασκεί ο κακός Δημιουργός Θεός επί των ανθρώπων.

Πέρα από τον Χριστιανισμό, έλληνες φιλόσοφοι παρουσιάζονται επίσης διχασμένοι επάνω στις αντιλήψεις των Γνωστικών.

Για παράδειγμα, ο Πλωτίνος στο βιβλίο του «Προς Γνωστικούς» θα πολεμήσει τις αντιλήψεις τους και γενικά τη θεοσοφία των Γνωστικών, που την θεωρεί διαστροφή τής πλατωνικής διδασκαλίας.

Άλλοι Νεοπλατωνικοί όμως, όπως ο Πορφύριος και ο Ιουλιανός, ευθυγραμμίζονται με τους Γνωστικούς στην πολεμική τους κατά των χριστιανών και ιδιαίτερα στην απόκρουση της ιδέας ότι ο υπέρτατος θεός μπορεί να είναι ο ίδιος δημιουργός του υλικού κόσμου.

Από τον 2ο αιώνα, δεν ήταν δύσκολο να γίνει ταύτιση του κατώτερου αυτού Θεού με τον Θεό των Ιουδαίων και της Παλαιάς Διαθήκης που θεωρείται αυστηρός και τυραννικός. Αυτή η πολεμική, εξηγεί τον σεβασμό που έδειχναν οι Γνωστικοί σε κάθε τι που η Παλαιά Διαθήκη καταδικάζει, όπως για παράδειγμα την Εύα, τον όφι, τον Κάιν, τα Σόδομα κ.λπ.

Επιπλέον, κάθε πράξη που για τον θεό αυτό θεωρείται ανήθικη, για τους Γνωστικούς λαμβάνεται ως πράξη ηθικά αδιάφορη ή ακόμα και ότι οδηγεί στη σωτηρία, ακριβώς γιατί την απαγόρευσε ο κακός θεός.

Αν οποιαδήποτε πράξη, ακόμα κι αν θεωρείται έξω από τα εκάστοτε πλαίσια της ηθικής, οδηγεί στη γνώση και την εξύψωση του ατόμου, τότε επιβάλλεται να γίνει.

Σχετική με αυτή την πεποίθηση των Γνωστικών, παρουσιάζεται η μαρτυρία του Επιφανίου και άλλων εκκλησιαστικών συγγραφέων ότι μερικοί Γνωστικοί συμμετείχαν σε σεξουαλικά όργια με χαρακτήρα λατρευτικών ακολουθιών. Κάτι τέτοιο, χωρίς να απορρίπτεται εξολοκλήρου, κρίνεται μάλλον υπερβολικό.

[Επεξεργασία] Βλέπε επίσης

• Αμπραξάς
• Απόκρυφα
• Αγνωστικισμός
• Χριστιανική θεοσοφία
• Πρώτη Οικουμενική Σύνοδος
• Ευαγγέλιο
• Ζωροαστρισμός

[Επεξεργασία] Βιβλιογραφία

• Ν. Ματσούκα, Ιστορία της Φιλοσοφίας, έκδοση 7η, ΠΟΥΡΝΑΡΑΣ, (Θεσ/νίκη 2001)
• Σ. Αγουρίδη, Ιστορία των Χρόνων της Καινής Διαθήκης, Δ΄έκδοση, ΠΟΥΡΝΑΡΑΣ, (Θεσ/νίκη 1985)
• Ι. Καραββιδόπουλου, Απόκρυφα Χριστιανικά Κείμενα» Τόμος Α΄, ΠΟΥΡΝΑΡΑΣ, (Θεσ/νίκη 1999)
• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ, Τόμος ΣΤ'
• The Westminster Dictionary of Christian Spirituality, Gordon S. Wakefield, Westminster John Knox Press, 1983.
• Εκκλησιαστική Ιστορία, 6η εκδ., Βασίλειος Στεφανίδης, 1959, Εκδόσεις Παπαδημητρίου.

[Επεξεργασία] Πρόσθετη ανάγνωση

• «Οι Βογόμιλοι, ένας κόσμος που χάθηκε», άρθρο του Φώτη Κόντογλου στην εφημερίδα Ελευθερία, 2 Αυγούστου 1964 σελ. 5, 8 (μορφή pdf).
• The Gnostic Society Library: Αρχείο πηγών που σχετίζονται με την Γνωστική παράδοση (Αγγλικά).
• The Internet Encyclopedia of Philosophy: Λήμμα "Γνωστικισμός" (Αγγλικά).