Εμιλί ντι Σατλέ
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Η Εμιλί ντι Σατλέ (Gabrielle-Emilie le Tonnelier de Breteuil, Marquise du Chastellet-Laumont, 17 Δεκεμβρίου 1706 - 10 Σεπτεμβρίου 1749) ήταν Γαλλίδα φυσικός, μαθηματικός και συγγραφέας. Συγκαταλέγεται μεταξύ των σημαντικότερων γυναικών επιστημόνων, που έζησε σε μία εποχή κατά την οποία οι κοινωνικές συνθήκες δεν ευνοούσαν την εκπαίδευση των γυναικών. Σημαντικότερη συνεισφορά της θεωρείται η μετάφραση και τα σχόλια της, πάνω στο έργο του Ισαάκ Νεύτων Principia Mathematica.
[Επεξεργασία] Βιογραφία
Η Εμιλί ντι Σατλέ γεννήθηκε στις 17 Δεκεμβρίου του 1706, στο Παρίσι. Ανήκε σε οικογένεια της ανώτερης κοινωνικής τάξης και ο πατέρας της ήταν στην υπηρεσία του Λουδοβίκου ΙΔ'. Δεν διέθετε αξιόλογη εξωτερική εμφάνιση, ήταν ψηλή και ιδιαιτέρως αδέξια, τόσο ώστε οι γονείς της να προσλάβουν δασκάλους για αθλητικές δραστηριότητες, χορό, ιππασία, ξιφασκία, γυμναστική, μουσική -έπαιζε αρπίχορδο σχετικά ικανοποιητικά- ακόμα και για την τέχνη του ηθοποιού στην οποία φαίνεται πως διέθετε ταλέντο. Από νεαρή ηλικία, έδειξε σαφή προτίμηση στα μαθηματικά, στις γλώσσες και τις φυσικές επιστήμες. Ο πατέρας της την ενθάρρυνε, αντιλαμβανόμενος την έφεσή της, αν και σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής, οι γυναίκες συνήθως δε σπούδαζαν ή διδάσκονταν ορισμένα στοιχειώδη μαθήματα στο σπίτι, έχοντας ως κύριο στόχο την επίτευξη ενός επιτυχημένου γάμου.
Η Εμιλί ντι Σατλέ μελέτησε επίσης φιλοσοφία και λογοτεχνία και ήρθε σε επαφή με έργα των Tasso, Οράτιου, Βιργίλιου, Κικέρωνα, Λουκρήτιου, Μίλτον και άλλων, εκπονώντας μάλιστα μια γαλλική μετάφραση της Αινειάδας. Παρά την κλίση της στον τομέα των γλωσσών, η αληθινή αγάπη της ήταν τα μαθηματικά κι η φιλοσοφία. Η στροφή στη συστηματικότερη μελέτη τους ενθαρρύνθηκε από έναν οικογενειακό φίλο, τον Μ. de Mezieres, που αναγνώρισε το ταλέντο της. Επίσης όμως, θα μπορούσε να 'χε δει, από τις μεγάλες δεξιώσεις στο σπίτι, όλους τους μεγάλους μαθηματικούς, όπως πχ. ο Bernard de Fontenelle, ή φιλοσόφους της εποχής, -όπως ο Βολτέρος- που παρήλαυναν εκεί κατά καιρούς.
Οι εργασίες της στα μαθηματικά, -σύμφωνα με τον Μεζιέρ- ήταν «θηλυκές», αλλά σπάνιας πειθαρχίας, τρομερά ουσιαστικές κι εντυπωσιακές. Ο πατέρας της έλεγε: «Η πιο μικρή μου κόρη επιδεικνύει το μυαλό της τρομάζοντας τους υποψήφιους γαμπρούς». Έτσι αποφάσισε και την έβαλε στο Συμβούλιο των Βερσαλιών κι εκείνη εντυπωσιάστηκε από το κλίμα που επικρατούσε κεί, αλλά δεν άλλαξε τις πεποιθήσεις της. Φανταστείτε λοιπόν μια γυναίκα-διάνοια, παγιδευμένη στον 18ο αιώνα, μια γυναίκα που λαχταρούσε να μελετά τις διάνοιες της εποχής, τη στιγμή που οι άλλες συνομίληκές της μελετούσανε... υποψηφίους συζύγους. Φανταστείτε επίσης πόσο μόνη θα 'πρεπε να νιώθει, που δε μπορούσε να βρει κάποιον να συνταιριάξουνε, γιατί εκτός από όμορφη ήτανε κι έξυπνη. Φανταστείτε την επίσης με τη τρομερή ευφυΐα και μνήμη της να τσακίζει τις άλλες στον μπλακ-τζακ, -γιατί ναι! της άρεσε κι ο τζόγος. Της άρεσε πολύ η γοητεία, η υπερβολή κι η κοσμική ζωή που βρήκε κεί επίσης, παράλληλα, όσο μεγάλωνε, γινόταν όλο και πιο "θερμόαιμη" κοπέλα, όσον αφορά στην ερωτική της ζωή. Αυτό φαίνεται κι από τις πολλές της ερωτικές σχέσεις πριν αλλά και κατά τη διάρκεια του γάμου της. Στα 19 της, έχει βαρεθεί τα χαρτιά, τους γκόμενους της αυλής, τα σεξουαλικά χαχανητά και θέλει να ερωτεύεται και να λύνει εξισώσεις. Επέλεξε λοιπόν σαν σύζυγο τον 34άχρονο Αυλικό και στρατιωτικό Mαρκήσιο Florent-Claude Chastellet -τον λιγώτερο αντιπαθητικό και πιότερο αξιόλογο, απ' αυτούς που τη περιτριγύριζαν κι ήτανε πολλοί αυτοί- και παντρευτήκανε μ' όλες τις αρμόζουσες τιμές, στις 20 Ιουνίου. Φυσικά, πριν, του 'χε ξηγηθεί για δυο πράγματα: πρώτο, δε προτίθεται να σταματήσει τις μελέτες της και δεύτερο, δε προτίθεται ν' αλλάξει τον τρόπο ζωής της, όσον αφορά στις αγαπημένες της συνήθειες, συμπεριλαμβανομένης και της τάσης της προς την απιστία, όσον ο καλός της άντρας θα λείπει στις δουλειές του, κι ο Μαρκήσιος λόγω δουλειάς θα 'λειπε συχνά, -πιστεύεται πως ακριβώς γι' αυτό τον επέλεξε. Κι επειδή είτε την αγάπησε πολύ, είτε του άρεσε η ευθεία εξήγηση, ο Μαρκήσιος, δέχθηκε στο σύνολό τους τις προτάσεις της, με μόνη σημείωση, το να μη τονε ρεζιλέψει ποτέ. Κι ο γάμος έγινε και μάλιστα κράτησε μέχρι τον θάνατό της.
Τα δυο επόμενα χρόνια απέκτησε μαζί του δυο παιδιά, τη Françoise Gabriel Pauline, στις 30 Ιουνίου 1726 και τον Louis Marie Florent στις 20 Νοέμβρη 1727. Τον επόμενο χρόνο, στα 1728, έχασε τον πατέρα της κι έκανε πολλές επισκέψεις στη μητέρα της στη Creteil. Tη 1 Απρίλη 1733 έκανε κι άλλον ένα γιο που όμως δεν έζησε πολύ, πέθανε τον επόμενο χρόνο τον Σεπτέμβρη. Πριν όμως συμβεί αυτό, είχε γνωρίσει τον Βολτέρο.
Μετά τον γάμο της δε σταμάτησε να ζει έντονα, συνέχισε ανεμπόδιστα, παρά τις εγκυμοσύνες, να δημιουργεί ερωτικές σχέσεις. Παράλληλα, συγκέντρωσε τους καλύτερους δασκάλους της εποχής για να συνεχίζει τις μελέτες της. Κάποιοι απ' αυτούς ήταν ο διάσημος Γάλλος μαθηματικός κι αστρονόμος της εποχής, ο Pierre Louis de Maupertuis, ο Κλερώ (Clairaut) (κι οι δυο αυτοί υπήρξαν εραστές της), κι ένας άλλος ο Koenig, επίσης πασίγνωστος φυσικομαθηματικός. Είχε παλιότερα ερωτευτεί έναν παλαιό αξιωματικό της φρουράς, που 'χει παραιτηθεί για ν' ασχοληθεί με τη Φυσική, τον Δούκα του Ρισελιέ κι ο οποίος την ενθάρρυνε στη μελέτη επίσης, και της συνέστησε μάλιστα και τους υψηλούς αυτούς δασκάλους. Το 1730 αυτός έφυγε για μια επιστημονική αποστολή στον πόλο. Η Εμιλί πληγώθηκε, αλλά έμεινε ελεύθερη. Όταν όμως γνώρισε τον Βολτέρο, τα πράματα κάπως άλλαξαν. Εκείνος βέβαια, την ήξερε από παιδί, μιας και σύχναζε στο σπίτι τους στις δεξιώσεις.
Γνωριστήκανε μια βραδιά του 1733, στην Όπερα, που κάθονταν κοντά κι ακόμα καλύτερα, στους γάμους του Δούκα του Ρισελιέ -του πρώην εραστή της- και διαπιστώσανε κι οι δυο πως σκέφτονται με παρόμοιο τρόπο. Ερωτεύτηκαν και δημιουργήσανε σχέση. Εκείνος ήτανε πάλι κυνηγημένος από το γαλλικό καθεστώς κι εκείνη τον έκρυψε στον πύργο της στο Cirey, όπου της μετέφερε τις γνώσεις του από την εξορία του στην Αγγλία και πιο συγκεκριμένα, τις θεωρίες του Νεύτωνα. Εκείνη δε συμφωνεί με τον συλλογισμό του Νεύτωνα πως η ενέργεια χάνεται κι ο παντοδύναμος την αναπληρώνει σα κάποιος που κουρντίζει συνεχώς το μηχανοκίνητο ρολόι του σύμπαντος. Ο Βολτέρος εκπλήσσεται από το θάρρος της να τα ...βάλει με το ιερό τέρας των μαθηματικών αλλά της αναγνωρίζει την εκπληκτική δύναμη, προσπάθεια και προσήλωση στις μελέτες της και μάλιστα όντας γυναίκα.
Είχα κουραστεί από τη τεμπέλικη, καβγατζίδικη ζωή του Παρισιού», θυμόταν αργότερα εκείνος, «από τα βασιλικά προνόμια, τους κομματισμούς, τις ίντριγκες και τις δολοπλοκίες ανάμεσα στους μορφωμένους. Το 1733 συνάντησα μια νεαρή κυρία που συνέβαινε να σκέφτεται σχεδόν όπως εγώ...
Μαζί μοιράζονταν βαθιά τα ενδιαφέροντα για τη πολιτική μεταρρύθμιση και πάνω απ' όλα, μοιράζονταν τη κλίση για τη προαγωγή της επιστήμης. Ο σύζυγός της είχε έναν εγκαταλελειμένο πύργο στο Cirey-sur-Blaise, στη NA Γαλλία. Γιατί λοιπόν να μη τονε χρησιμοποιήσουν γι' αυθεντικήν επιστημονικήν έρευνα; Το ζητά κι ο σύζυγος της το προσφέρει. Αποφασίζουν να τον ανακαινίσουν μαζί με τον Βολτέρο. Εκείνη την εποχή αυτός της αλλάζει την ορθογραφία του ονόματός της: Αντί Chastellet, σε Chatelet.
Μέσα σε δυο χρόνια ο πύργος είχε τελειώσει κυρίως μ' έξοδα του ενθουσιασμένου φιλοσόφου. Πολύ ευχάριστος στη θωριά, εκπληκτική θέα, του φτιάξανε θαυμάσιους κήπους κι εγκατασταθήκαν εκεί. Για τους δυο ερωτευμένους μελετητές, αυτό ήταν ένα ασφαλές κι ήρεμο λιμάνι, απόμακρο από την αναταραχή της ζωής του Παρισιού και της Βαστίλης. Η Εμιλί είχε το δικό της επαγγελματικό εργαστήριο, υπήρχε μια προσωπική πτέρυγα για τον Βολτέρο, υπήρχεν επίσης ένας διακριτικός διάδρομος που συνέδεε την κρεβατοκάμαρά του με τη δική της. Οι περιστασιακοί επισκέπτες από τις Βερσαλίες, έβλεπαν μιαν όμορφη γυναίκα να μένει πρόθυμα μέσα (φανταστείτε μια γυναίκα κοσμική, που λαχταρούσε τόσα και τόσα πράγματα και να 'χει εγκλειστεί ουσιαστικά, σ' ένα πύργο κοντά στα σύνορα Σαμπέν και Λωρραίνης), δουλεύοντας στο γραφείο της μέχρι αργά το απόγευμα, μ' είκοσι κεριά γύρω από σωρούς υπολογισμών και μεταφράσεων. Ο προηγμένος επιστημονικός εξοπλισμός είχε τοποθετηθεί στη μεγάλη αίθουσα. Δημιουργήσαν μια τεράστιαν επιστημονική βιβλιοθήκη κι ένα επιστημονικό εργαστήριο με τον πιο σύγχρονο εξοπλισμό της Ευρώπης.
Όταν τους επισκέφτηκε ο Henault, έγραψε χαρακτηριστικά:
Ο πύργος έχει θαυμάσια θέα. Οι δυο τους είναι βυθισμένοι στις ασχολίες τους: Εκείνος γράφει στίχους στο γραφείο του κι εκείνη με τρίγωνα και διαβήτες στο δικό της να μελετά. Η αρχιτεκτονική του σπιτιού είναι ρομαντική κι εκπληκτικά θαυμάσια.
Ο Βολτέρος ερχόταν στο γραφείο της, όχι μόνο γιατί ήθελε να κουβεντιάσουν για τον έρωτά τους -αν και δε μπορούσε ν' αντισταθεί εντελώς σ' αυτό-, αλλά και για ν' αντιπαραβάλλει τα λατινικά κείμενα του Νεύτωνα με κάποια από τα πιο πρόσφατα σχόλια των Ολλανδών. Μερικές φορές η Ντι Σατλέ πλησίασε πολύ στο να κάνει το αρχικό άλμα προς τις μελλοντικές ανακαλύψεις. Εκτέλεσε μια παραλλαγή του πειράματος του Λαβουαζιέ με τη σκουριά κι αν οι κλίμακες που 'τανε σε θέση να επεξεργαστεί μηχανικά ήταν ελάχιστα πιο ακριβείς, ίσως να 'ταν εκείνη που θα 'χε ανακαλύψει το νόμο της διατήρησης της μάζας πριν ακόμη γεννηθεί ο Λαβουαζιέ.
Το 1737 ο Βολτέρος υποβάλλει μιαν εργασία στη Γαλλικήν Ακαδημία Τεχνών, για το βραβείο κείνης της χρονιάς. Η Εμιλί υπόβάλλει κι εκείνη, μα το κάνει κρυφά. Όταν τελικά τ' αποτελέσματα τους δίνουνε χαμένους και τους δυο, μόνο τότε του το εκμυστηρεύεται. Εκείνος γελά με τη ξεροκεφαλιά της. Το βραβείο κείνη τη χρονια το κέρδισε ο Όιλερ.
Οι επιστημονες-επισκέπτες, όπως ο Κένιχ κι ο Μπερνούλι, μερικές φορές έμεναν επί εβδομάδες ή και μήνες. Ο Βολτέρος ήταν ευχαριστημένος που η εύθραυστη, νευτώνεια επιστήμη κέρδιζε έδαφος μέσω των προσπαθειών τους. Αλλά όταν εκείνος κι η Εμιλί μπλέκανε στους περιπαικτικούς, χλευαστικούς καβγάδες τους, δεν έμοιαζε ακριβώς με τον κοσμογυρισμένο και πολυδιαβασμένο άντρα που αποφασίζει πότε θα αφήσει τη νεαρή του ερωμένη να νικήσει. Εκείνη ήταν η αληθινή ερευνήτρια του φυσικού κόσμου κι εκείνη που αποφάσισε πως υπήρχε ένα βασικό ερώτημα στην έρευνα του οποίου έπρεπε να στραφεί: Τι είναι η ενέργεια;
Η επιστημονική κοινότητα είναι διχασμένη. Η αγγλόφωνη υποστηρίζει Νεύτωνα, η γερμανόφωνη Λάιμπνιτς. Η Γαλλία κι η ντι Σατλέ θα δώσουνε τη τελικήν απάντηση:
"Νεύτωνα κάνεις λάθος. Η ενέργεια εξαρτάται από το τετράγωνο της ταχύτητας. Ο Θεός χρειάστηκε στην αρχή αλλά όχι και στη συνέχεια"!
Στον πύργο της σχεδιάζει και πραγματοποιεί το πείραμα που το αποδεικνύει. Αυτό το τετράγωνό της ταχύτητας θα εμφανιστεί και στην διάσημη εξίσωση του Αινστάιν πολλές εκατονταετίες μετά. Η γυναίκα είναι τρακόσiα χρόνια μπροστά. Το ξέρει και το ζει. Στη βιβλιοθήκη, στο εργαστήριο, στο κρεβάτι της.
"Απάντησα. Τέλος! Καιρός για διακοπές καλέ μου".
Ταξιδεύει με τον Βολτέρο, διασκεδάζει, συνεχίζει να κάνει υπολογισμούς αλλά με την τράπουλα, μεταφράζει, γράφει και παράλληλα σκανδαλίζει το Παρίσι με τα καμώματά της. Όταν επιστρέφει συνεχίζει τη δουλειά της.
Γνωρίζει την θεωρία του Λάιμπνιτς για τον τύπο της κινητικής ενέργειας και θέλει να τον αποδείξει. Τελικά αποδεικνύει τον νόμο κι είναι η πρώτη της εργασία, που κυκλοφόρησε με τον τίτλο Institutions De Physique (Όργανα Φυσικής) και γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Επίσης μετέφρασε όλα τα γνωστά βιβλία του Νεύτωνα για τις βασικές αρχές των μαθηματικών στα γαλλικά, για πρώτη φορά, και προσέθεσε κι ένα δικό της βιβλίο με τίτλο: Algebraical Commentary (Αλγεβρικά Σχόλια), που όμως ήτανε βιβλίο δυσνόητο και λίγοι πολύ εκλεκτοί μαθηματικοί θα μπορούσαν να κατανοήσουν. Επίσης ανέλαβε να μεταφράσει το έργο του Mandeville The Fable Of The Bees, στα γαλλικά, ένα παράξενο κείμενο ηθογραφικού χαρακτήρα. Δε το μετέφρασε απλώς, παρέλειψε μερικά κομμάτια, προσέθεσε μερικά άλλα και μιαν εισαγωγή σχετικά με τη θέση της γυναίκας εκείνη την εποχή:
Αισθάνομαι όλο το βάρος της προκατάληψης που τόσο μας αποκλείει, παγκοσμίως, από τις επιστήμες. Κι είναι τόσο πολύ αντιφατικό που με καταπλήσσει πάντα, όταν βλέπω πως ο νόμος μας επιτρέπει να καθορίσουμε τη μοίρα των μεγάλων εθνών, αλλά δε μας αφήνει καμία θέση, κανένα δικαίωμα στην εκπαίδευση για να μάθουμε να σκεφτόμαστε για τούτο. Αφήνω τον αναγνώστη να συλλογιστεί γιατί, ποτέ κατά τη διάρκεια τόσων πολλών αιώνων, μια καλή τραγωδία, ένα καλό ποίημα, μια σεβαστή ιστορία, μια λεπτή ζωγραφική, ένα καλό βιβλίο στη φυσική, δεν έχει γίνει από γυναίκα. Γιατί αυτά τα πλάσματα η των οποίων η δυνατότητα μάθησης εμφανίζεται όμοια με των αντρών, φαίνονται να σταματιούνται από κάποια ακαταμάχητη δύναμη, αλλά μέχρι τότε που οι γυναίκες θα έχουν το λόγο να διαμαρτυρηθούν ενάντια στη μη εκπαίδευσή τους. Είμαι πεπεισμένη πως πολλές γυναίκες είναι είτε απληροφόρητες των ταλέντων τους λόγω της μη εκπαίδευσής τους είτε από μόνες τους θάβονται εξ αιτίας της προκατάληψης κι ελλείψει διανοητικού θάρρους. Η εμπειρία μου το επιβεβαιώνει αυτό.
Αυτά της τα καμώματα θα δημιουργήσουνε προστριβές με τον πρώην δάσκαλο κι εραστή της Μωπέρτιους. Επίσης όταν ασχοληθεί κι εκδόσει το 1740, μιαν εργασία που προσπάθησε να ενσωματώσει τις θεωρίες των, Decart, Νεύτωνα και Λάιμπνιτς, δέχεται τα πυρά του πρώην δάσκαλού της του Κένιχ. Θα τη μηνύσει πως και καλά, τον αντέγραψεν ανασκευάζοντας απλά και μόνο τα μαθήματα που της έκανε. Όταν το θέμα συζητήθηκε επίσημα, κανείς δεν υποστήριξε την Εμιλί, παρόλο που φαινότανε πως ήτανε δική της η εργασία. Εκεί ένιωσε ακόμα μια φορά, πόσο τροχοπέδη αποτελούσε το φύλο της για την αγάπη της προς τις επιστήμες. Ο Μ. Kline έγραψε για την εργασία της αυτή:
Προσπάθησε να ενσωματώσει Καρτέσιο, Νεύτωνα, και τις ιδέες του Λάιμπνιτς. Στη φιλοσοφική πλευρά τα θέματα που συζητά είναι ελεύθερα: δύναμη και ρόλος του Θεού, η φύση του διαστήματος, αίτια και δύναμη. Φυσικά είναι γνωστό πως πριν τα μαθήματα του Κένιχ, η Εμιλί δε γνώριζε για τις ιδέες του Λάιμπνιτς μα τούτο το γεγονός δε κάνει αυτόματα το βιβλίο της, βιβλίο του, παρά μόνο πως απλά ήταν ο δάσκαλος της συγγραφέως
.
Το 1744 υποβάλλει στη Γαλλική Ακαδημία την εργασία της με τίτλο Dissertation Sur La Nature Et La Propagation Du Feu και αυτή τη φορά κερδίζει το βραβείο. Ο τοίχος είχε σπάσει πλέον και την αντιμετωπίζουν -ας πούμε- όπως της αρμόζει. Το 1745 ξεκινά ένα φιλόδοξο πόνημα: τη μετάφραση από την 3η λατινική έκδοση του Μathematica Ρrincipia Νaturalis Philosophiae του Νεύτωνα, που είχε εκδοθεί το 1726 στο Λονδίνο από τον εκδότη H. Pemberton υπό την επίβλεψη του ίδιου του συγγραφέα. Την επόμενη χρονιά παίρνει την άδεια να το εκδόσει με βασιλικό προνόμιο. Στην εισαγωγή αυτού του βιβλίου που τελικά θα εκδοθεί οριστικά και πλήρες το 1759, ο Βολτέρος γράφει:
Η κυρία ντι Σατλέ, παράσχει διπλήν υπηρεσία στο Μέλλον με τη μετάφρασή της αυτή του Principia και του εμπλουτισμού του με τα σχόλιά της. Όσον αφορά στ' αλγεβρικά σχόλια, είναι πολύ περισσότερο από μια μετάφραση. Βάσισε τούτο το μέρος στους υπολογισμούς του Clairaut, έλυσε τους υπολογισμούς, ο ίδιος ο Clairaut έλεγξε, αλλά αυτοί επιβεβαιώθηκαν κι από ένα τρίτο άτομο, έτσι ώστε να 'ναι αδύνατο να γλυστρήσει κάποιο λάθος, από παράλειψη ή απροσεξία, στην εργασία τούτη. Είναι καταπληκτικό που μια γυναίκα κατάφερε να φέρει σε πέρας μια τέτοιαν εργασία...
Αυτή η δουλειά την απορρόφησε πάρα πολύ. Εν τω μεταξύ η σχέση της με τον Βολτέρο τελείωσε. Έχει ερωτευτεί, από την Άνοιξη του 1748, ένα νεαρό αυλικό κι ελάσσονα ποιητή, ονόματι Marquis de Saint-Lambert, από τον οποίο έμεινε ξανά έγκυος, στα 43 της. Παρά την ηλικία της και τους φόβους πως δεν θα επιζούσε απ' τη γέννα, αποφάσισε να κρατήσει το παιδί. Για να μη ρεζιλέψει τον άντρα της, όπως του 'χε υποσχεθεί, συμβουλεύτηκε τον Βολτέρο με τον οποίο συνέχισαν να 'ναι καλοί φίλοι. Εκείνος της συνιστά να προσποιηθεί πως το παιδί είναι του άντρα της. Πράγματι έτσι συμβαίνει και συνεχίζει να δουλεύει ακόμα πιο πυρετώδικα και με προγραμματισμό. Από πολύ νωρίς το πρωί, μέχρι πολύ αργά το βράδυ, ενώ σταμάτησε τελείως τη κοσμική ζωή και δεχόταν μόνο λίγους φίλους κι αυτό σπάνια.
Τη 1η Σεπτέμβρη του 1749, παραδίνει το έργο και τρεις μέρες μετά γεννά ένα κοριτσάκι. Το παιδί όμως πεθαίνει στις πέντε μέρες κι εκείνη έχει καταπονηθεί σημαντικά από τη γέννα. Σε συνδυασμό μια μόλυνση, καταπέφτει με ψηλό πυρετό κι έτσι, δέκα μέρες μετά τη γέννα πεθαίνει κι η ίδια, παρουσία του συζύγου, του Βολτέρου και του νεαρού μαρκήσιου. Η Γαλλία είχε κερδίσει τη μοναδική ακόμα και μέχρι σήμερα μετάφραση της Principia στα γαλλικά, (ανατυπώθηκε πρόσφατα το 1966), μα είχε χάσει μια πάρα πολύ σπουδαία γυναίκα κι επιστήμονα... Μια γυναίκα που ντύθηκε άντρας για να μπει στους επιστημονικούς κύκλους. Ντύθηκε άντρας για να μπορεί να συναναστρέφεται τους διανοούμενους της εποχής. ντυνόταν άντρας κι αργότερα όταν είχε γίνει γνωστή για να προκαλεί τα ήθη της εποχής.
