بازار همدان

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

بازارهای همدان مانند بازارهای اغلب شهرهای قدیمی مسقفند و از بافت معماری اسلامی برخوردارند جملگی بازمانده دوره قاجاریه می‌‌باشند. جز نه راستا. بقیه در دو. سه دهه قبل به دستور مسؤولان وقت ازباب تجدد گرایی سقف آنها را برداشته و با گذشت زمان صاحبان اماکن تجاری برای استفاده از زیر بنای بیشتر طرفین آنها را نیز خراب کرده اند. که با تیر آهن و دیوارهای تیغه‌ای بازسازی کرده اصالت خودر را ازدست داده اند.

این بازارها در مرکز شهر قرار دارند و هر یک مختص یک نوع مال التجاره یا پیشه ورانی است که دارای حرفه مشترکی هستند از این رو مردم بر حسب احتیاجات خود می‌‌دانند برای تهیه نیازمندیها به کجا مراجعه نمایند. بعضی از بازارها مانند کاروانسراها در تملک اشخاص ثروتمند بوده که برای کسب در آمد بیشتری بنا شده‌اند چنان که بازار قیصریه(بازار فرش فروش‌های فعلی) را میرزا کاظم منشی قاجاریه در پشت کاروانسرای خود (کاروانسرای میرزا کاظم) ساخت که اکنون متعلق به چند تن از تجار می‌‌باشد. بر همین قیاس راستا بازارهای صحاف خانه. موتابخانه. کفشدوزخانه و ...

به علت موقعیت خاص جغرافیایی همدان و قرارگرفتن در مسیر راه‌های ارتباطی شهرهای غربی و نیز زایران انبوهی که از میانه و مناطق دور دست جهت زیارت عتبات عالیات در همدان توقف می‌‌نمودند این شهر از اهمیت خاص اقتصادی و جغرافیایی به ویژه از دوران صفویه و توامانی دین و سیایت بر خوردار بوده است.

ویلیام جکسن می‌‌نویسد: (بازارهای همدان دارای سقفند و بیش از پانصد دکان پر مشتری در آنها قرار دارد بازرگانان از این شهر به عنوان (انبار ایران) یاد می‌‌کنند. از جمله کالاهای بازرگانی. اجناس چرمی را باید نام برد زیرا همدان شهر دباغخانه هاست همدانیها در ساختن و عمل آوردن پوست گاو و گوسفند و ساختن اجناس تجملی از آنها شهره شده اند)

در سال 1921 .م. همدان 150 دکان دباغی داشت. جکسن در مشاهدات خود از بازار همدان مینویسد(زین و تسمه و جامدان و کفش‌های نوک تیز را در غرفه‌های متعددی به معرض فروش نهاده‌اند از این گذشته نمدهای نرم سفید که برای زیرانداز. نمدزین. کپنک و شولای چوپانان به کار می‌‌رود و کلاه‌های پوستی شبیه کلاه خوددر هیچ جای ایران بهتر از همدان ساخته نمی‌شود همچنین ساختن غایشه)

بازارهای عمده به جز چند مورد که به خاطر جایگزین شدن اجناس کارخانه‌ای وارداتی هم تغییر نام داده و هم محل فروش اجناس متفرقه گردیده تاکنون سر پای خود ایستاده ولی روزهای آخر خود را طی می‌‌کنند در آینده نه چندان دور این یادگار کهن و آشنای سالخوردگان با تمام خاطرات تلخ و شیرین قرنها به سرنوشت غم انگیز خود نزدیک می‌‌شوند. برای مثال بازارهای: آهنگرها. گیوه کش ها. زهتاب‌ها. موتاب‌ها. نجارها. گوزه گرها. صحاف‌ها و... دیگر پیشه وران و مصنوعات آنها خبری نیست و جز نامی از آنان باقی نمانده.

راستاهایی نظیر کفشدوز خانه. صحاف خانه عملا" به مغازه‌های فروش کفش کارخانه‌ای و فروش لوازم التحریر و سایر اجناس متفرقه تبدیل شده اند. از راستا بازارهای: گندمی ها. پالاندوزها. خامه فروشها و نخود بریزها. جزیکی دو دکان در هر راستا بقیه به فروش اجناس متفرقه مشغولند.

با دقت در نقشه همدان می‌‌بینیم که تمامی بازارهای همدان در حول و محور مسجد جامع ساخته شده. تجار و پیشه وران نماز ظهر و عصر را در آنجا اقامه می‌‌کردند و می‌‌کنند. جز مسجد جامع مساجد کوچک‌تری را در جای جای بازار مشاهده می‌‌کنیم کسبه‌ای که به مسجد جامع دور ترند نمازظهر و عصرخود را در آنجاها به جا می‌‌آورند مانند مساجد: پیغمبر در راستای پیغمبر. سر نمازگاه ابتدا ی گندمی‌ها. مسجد آقای آخوند در انتهای راسته گندمی ها. جز مساجد. چند گرمابه عمومی نیز مخصوص بازاریان و مسافران وجود داشت که فقط در روزها فعال بودند. همچنین در نقاطع راستاها. نانوایی. آشپزی و دکانهای بقالی و قهو خانه/ چایی خانه در سراسرروز به کار مشغول بودند.

[ویرایش] راسته‌های معروف

آهک فروشها. سرگذر.
آهنگری/ زنجیر سازها / چلنگرها. خیابان اکباتان.
پالاندوزها/ ادامه راستای گلشن تا اول سر نمازگاه.
پیغمبر/ گونی فروشها راستای جلوی مسجد پیغمبر.
چاقو سازها/ ضلع شمالی مسجد جامع
حکیمخانه/ در حکیمخانه. منشعب از خیابان بابا طاهر.
حسین خانی. منشعب از راستای کلیمی‌ها / فلسطین.
حاج فضل الله. راستای منشعب از ضلع غربی خیابان اکباتان.
حلاج خانه. ضلع شرقی کاروانسرای میرزاکاظم.
حلبی سازها / حلبی ساز خانه ادامه راستای قنادها .
دباغخانه / چال دباغخانه. منشعب از خیابان اکباتان .
رزین برها. جنب امامزاده شاهزاده حسین.
زغالی‌ها. ضلع شمالی میدان امام.
زرگرها/ زرگرخانه. منشعب از خیابان باباطاهر. انتهای بازار مظفریه.
زنگنه/ مظفریه. ضلع شرقی مدرسه زنگنه.
سبزه میدان. اول خیابان باباطاهر (ضلع شرق آن)
سمسار خانه. ضلع غربی کاروانسرای میرزا کاظم.
شالار یهودی. بین حکیمخانه و کاروانسرای صمدیه به علت احداث خیابان بابا طاهر اٍثری از آن به جا نمانده
شیشه فروش ها/ شیشه برها. منشعب از سبزه میدان.
صحافخانه. قسمت غربی کاروانسرای گلشن.
صندوق سازها. محوطه ضلع شمالی مسجد جامع انتهای زغالی ها.
علاقبندها. ضلع شرقی کاروانسرای شریفیه.
فلسطین/ یهودی ها/ کلیمی‌ها. منشعب از راستای پالاندوزها.
قصاب‌ها. منشعب از سبزه میدان.
قیصریه/ موتابخانه. منشعب از راستای گلشن.
قیصریه/ فرش فروشها. پشت کاروانسرای میرزاکاظم. قبلا" مرکز چیت فروشی بوده اکنون مرکز دادو ستد فرش می‌‌باشد.
قبله/ نجارها ضلع شرقی خیابان باباطاهر.
قنادها/ قنادخانه. ضلع شرقی مسجد جامع.
کاه فروشها. خیابان شورین/ شهدا روبروی کاروانسرای میراز کاظم.
کفشدوز خانه بزرگ. منشعب از راستای گلشن.
کفشدوز خانه کوچک. منشعب از راستای گلشن.
کهنه فروش‌ها. پشت امامزاده شاهزاده حسین.
گلشن. منشعب از خیابان اکباتان. ضلع شرقی کاروانسرای گلشن.
گندمی‌ها. ادادمه راستای پالاندوزها تا محله بن بازار.
گیوه کش‌ها / مسجد جامع ضلع غربی مسجد جامع.
مسگرها/ مسگر خانه منشعب از راستای نخود بریزها / سبزه میدان.
نخود بریزها/ نخود بریزها ضلع شرقی مسجد جامع / ضلع شمالی کاروانسرای شریفیه.
نمد مال‌ها / منشعب از خیابان اکباتان و راستای گلشن. پشت مسجد د باغخانه.

[ویرایش] بازارچه ها

بازارچه‌ها یا بازارهای کوچک هرمحل بر سر گذر مردم نزدیک به چمنها(میدان محل) دکانهای متعددی وجود داشت که حوایج اولیه محل را تأمین می‌‌کردند. که به آنجا بازارچه می‌‌گفتند.

بازارچه‌های معروف عبارت‌اند از: 1- بازارچه اسمعلی خان 2- بازارچه امامزاده یحیی . 3- بازارچه پل پهلوانها. 4- بازارچه توت قمی ها/ پل یخچال/ محل فرنگی ها. 5- بازارچه جاگله. 6- بازارچه جولان. 7- بازارچه چمن ورمزیار. 8- بازارچه درود آباد/ دورد آباد. 9- بازارچه دوگوران. 10 – بازارچه شالبافان. 11- بازراچه شریف الملک. 12- بازارچه کبابیان. 13- بازارچه کلپا. 14- بازارچه کولانج/ کولانه. 15- بازارچه محله حاجی. 16- بازارچه مصلی/ فراش باشی. 17- بازارچه مظفریه. 18- بازارچه میدان مال فروش ها. 19- بازارچه نظر بیک.

[ویرایش] گذرها

گذر نیز بازارچه مفصل تری بود در تقاطع چند کوی (محل) وجود داشت که از معروفترین آنها می‌‌توان: سر گذر د باغخانه را نام برد.

[ویرایش] کاروانسراها

کاروانسراها بناهای وسیعی هستند که تعداد زیادی دکان را در بر می‌‌گیرد و معمولاً مجاور یا متصل به بازار ساخته شده‌اند وجزیی از آن محسوب می‌‌شوند واز مراکز مهم اقتصادی می‌‌باشند.

اکثر کاروانسراهای مهم همدان نیز یادگار زمان قاجاریه می‌‌باشند. چندین منظور در بنای آنها بوده بدین معنی که در دو طبقه ساخته شده از طبقات پایین به عنوان دکان (‌حجره)‌ و دفتر امورتجاری استفاده می‌‌شد و طبقه فوقانی انبارهایی برای تگهداری کالا بود که بعدها از این طبقه برای دفتر تجاری نیز استفاده می‌‌شد.

همچنین محوطه‌های سرپوشیده‌ای در جنب کاروانسرا یا زمینی در گوشه‌ای از آن به عنوان طویله برای نگهداری شتر و اسب و الاغ می‌‌ساختنند.

بعضی از صاحبان کاروانسراهای بزرگ در محلات دیگری ساختمانهایی داشتند که از آن برای نگهداری چهارپایان و محل بیتوته کاروانیان استفاده می‌‌کردند, بعد از تخلیه کالاها عمله کاروان و ستوران را به اماکن هدایت می‌‌نمودند. به این بناها نیز کاروانسرا می‌‌گویند. تجار عمده و صاحبان سرمایه کالاهای خود را توسط دلالان و بنکدارن در سطح شهر یا سایر بلاد پخش می‌‌کردند و به‌وسیله همان افراد نسبت به خرید امتعه صادراتی اقدام می‌‌نمودند و خود نیز با دلالان و تجار کشورهای اروپایی و امریکاو آسیایی که خواستار خرید کالاهایی نظیر فرش و چرم و غیره بودمد مستقیما" ‌ارتباط برقرار می‌‌کردند.

کاروانسراها محل تجمع عمومی افرادی بود که در ارتباط با کار تجارت مشغول بودندو کالاهای خود را عرضه می‌‌نمودند و دایما" در جنب و جوش بودند.

اقتصاد پویای همدان سبب گردید که تعداد قابل توجهی کاروانسرا در آن احداث شود به طوری که (ویلیام جکسن) عده کاروانسراهای همدان را بیش از پنجاه ذکر نموده و نوشته است که این کاروانسراها از جهت اشیاء و ادوات مورد لزوم گروه بیشمار بازرگانان و زواری که از این شهر می‌‌گذرند در جنب و جوشند و کارشان سخت پر رونق است.

برخی از کاروانسراها در ایام مخصوص محل برگزاری روضه خوانی بود و در ایام محرم حرکت دستجات طوری تنظیم می‌‌گشت که از دوسه کاروانسرا بگذرد و در آنجا از عزاداران استقبال و پذ یرایی می‌‌کردند و تجار نامی کاروانسراها بانی مخارج این مراسم بودند.