گبه

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

گَبّه یا قالیچه‌خِرسک گونه‌ای فرش از جنس قالی است که معمولاً در قطع قالیچه توسط عشایر و ایلات لر و قشقایی بافته می‌‌شود و دارای پرزهای (1) بلند است. در بافت گبه از تعداد پود بیشتری استفاده می‌‌شود که این کار در نرمی گبه تأثیر فراوان دارد. تعداد پود برخی از گبه‌ها گاهی از سه تا هشت پود در هر رج و بلندی پرزها گاهی تا یک سانتی متر هم می‌‌رسد.

گبه در اندازه‌های مختلفی بافته می‌‌شود که عبارت‌اند از: 1_ گبه در اندازه قالیچه 2_ گبه در اندازه قالی 3_ گبه پتویی 1_ گبه در اندازه قالیچه: با پرز و خواب بلند و تعداد پود در هر رج به هشت هم می‌‌رسد. 2_ گبه در اندازه قالی: هر گاه شمار رشته‌های پود در هر رج از سه تجاوز نکند این دستباف را قالی گبه گویند. 3_ گبه پتویی: این نوع گبه به دلیل پود فراوان نرمتر و خواب بلند پرز و پودهای اضافه از ظرفیت بیشتری برخوردار است.

وسایل و ابزار مورد نیاز گبه عبارت است از: مهم‌ترین و اصلی‌ترین وسیله که دار می‌‌باشد. دار گبه در اندازه‌های مختلف که به صورت افقی و در سطح زمین قرار می‌‌گیرد. اغلب از جنس چوب یا فلز می‌‌باشد و شامل شانه، چاقو و قیچی می‌‌باشد. بیشتر بافندگان عشایری بر روی زمین و بر روی دارهای افقی عمل بافتن را بدون نقشه انجام می‌‌دهند و برای شروع کار معمولاً قالیچه دیگری را که به آن (دستور) می‌‌گویند به کار می‌‌برند و در حین بافت انتخاب رنگ‌ها و ترکیب بندی رنگ‌ها را انجام می‌‌دهند و همین امر سبب می‌‌شود گبه‌ای متفاوت با نمونه قبلی به وجود آید.

برای تار گبه از نخ پنبه‌ای یا نخ پنبه‌ای مخلوط با موی بز استفاده می‌‌شود و برای پود آن از پشم گوسفند استفاده می‌‌شود مرغوب‌ترین پشم جهت بافت انواع قالی و گبه، پشم فارس می‌‌باشد. تعداد نخ‌های پود به کار رفته در هر رج از گبه که دارای ساختاری درشت است از سه تا هشت و در انواع ریزتر آن تا چهارده پود در تغییر است. گبه در اندازه‌های مختلف بافته می‌‌شود معمولاً در اندازه‌های 120 تا 100 عرض و طول 250 تا 200 سانتی متر بافته می‌‌شود برای بافت یک گبه در اندازه 20/2×5/1 حدود هشت کیلوگرم پشم و تقریباً سه کیلوگرم موی بز استفاده می‌‌شود گبه معمولاً درشت بافت است و بلندی پود گبه دست کم یک سانتی متر می‌‌باشد. البته در انواع سفارشی ممکن است این اندازه تغییر کند.

فهرست مندرجات

۱ نگاره‌های گبه
۲ رنگ گبه
۳ مراکز بافت گبه
- ۳.۱ سرزمین فارس و ایل قشقایی
۴ پانویس
۵ فهرست منابع و مآخذ

[ویرایش] نگاره‌های گبه

هنرمند خالق گبه با صورت‌هایی برخاسته از روایت و داستان و مضامین طبیعی و بیان حالات روحی در واقع دنیا را از دریچه دید خود در نقش گبه به عرصه ظهور می‌‌رساند. طرح‌ها و نقوش گبه از افکار ساده و روان منشا می‌‌گیرد و نقوش خودجوشی با سادگی و بیانی زلال و شفاف بر عرصه بافت شکل می‌‌گیرند بافنده با خط تصویر، طبیعت، عشق و شیدایی، آزادگی و آزاد زیستن را نقش می‌‌کند. نقش گبه حکایت حال بافنده است، قصه رمه و شبان است و برف و بوران و آتش و آب و آفتاب و کوچ، عشق و دلدادگی و اسبی که به سیاه چادر عشق می‌‌رود. چهره گبه نامنظم است و نشان از اوج و حضیض حالات روحی بافنده دارد. نقش گبه گریز از تکرار است و بدیع و بر خلاف نقوش طراحان شهری که پر تکلف و محافظه کارانه است مستقیما از طبیعت الهام می‌‌گیرد. نقش گبه و خصوصیات آن را فقط و فقط زندگی ایلیاتی و عشایری تعیین کرده است و می‌‌کند و این همان اصالت گبه است. طراحی و نقش پردازی و حتی رنگ آمیزی گبه از قالی و قالیچه جداست و تابع قواعد و سنت‌های خاصی است. بافندگان گبه به سبب آزادی از قید و بند در نقش پردازی حتی از بافندگان قالی هم دستشان بازتر است. طرح‌ها و نقش‌های گبه تماماً ذهنی بوده و بیشتر طرح‌های هندسی را دربرمی گیرد. در یک یا دو حاشیه این قالیچه‌ها یک شکل ساده و هندسی به صورت مجرد تکرار می‌‌شود. ساده کردن خطوط و شکل هندسی دادن به خطوط از جمله خصوصیات مهم گبه بافی در ایران است که با گذشت زمان در شکل تازه‌ای انجام می‌‌گیرد. در زمینه ساده آن یک ترنج بزرگ یا چند لوزی کوچک در روی امتدادهای طولی دیده می‌‌شود و گاه در متن خالی وسط گبه، نقش درخت یا نقش چهار فصل یا نقش شیر بافته می‌‌شود. این نقش‌ها و صورت‌ها با رنگ‌های متفاوت بر گبه‌های عشایری جلوه خاصی به گبه می‌‌دهد. بافندگان گبه در این نقش‌ها احساسات و تخیلات خود را آزادانه بیان می‌‌کنند.

توجه به نقش شیر در گبه‌های شیری: به نظر می‌‌رسد توجه به نقش شیر بیشتر از آن جهت بوده است که یکی از صفات امام علی (شیر خدا) بوده و در شجاعت و شهامت او را همواره به شیر مثال زده اند. همچنین این حیوان پر قدرت و شجاع از دیرباز هماورد شاهان بوده و همچنین وجود نقش شیر در بناها و ظروف و منسوجات که از جمله نمونه‌های بارز آن را می‌‌توان در نقوش تخت جمشید و ظروف ساسانی و در قالی‌های شکارگاه، همه جا شیر را در جدال با دلاوران می‌‌بینیم. در فرهنگ ایرانیان شیر نماد شوکت و جلال و قدرت و عظمت بوده است. نقش شیر در نزد لرها و ترکان قشقایی متداول بوده است. بافندگان عشایر هر یک به طور نامکرر به این مظهر صولت و شجاعت پرداختند. (البته نقش شیر با فراوانی این حیوان در منطقه کامفیروز و دشت ارژن فارس که تا آغاز سده گذشته نسل آن باقی بود هم بی ارتباط نیست.) (2) به طور کلی می‌‌توان گفت که شیر از زمان‌های قدیم مورد علاقه ایرانیان به خصوص مردم فارس بوده است و از طریق سکه ها، مهرها، شیر سنگی و سایر نقوش بستگی خود را به گذشته حفظ می‌‌کردند. این بستگی با گبه‌های شیری به داخل چادر و زندگی عشایری راه یافته است. همین مسایل سبب شده است که زنان قالیباف عشایر آن را سمبل مناسبی برای زینت بخشیدن به گبه‌های خود کنند.

[ویرایش] رنگ گبه

رنگ آمیزی گبه‌ها زیبا و بی نظیر است. رنگ آمیزی اکثر آنها به استثنای معدودی از آنها تماما طبیعی و گیاهی است. رنگرزی سنتی و بهره گیری از رنگ‌های گیاهی اعتبار ویژه‌ای به صنایع دستی عشایر می‌‌بخشد همچنین نوعی گبه بافته می‌‌شود که خودرنگ می‌‌باشد یعنی بر روی مواد اولیه‌ای که در تولید این محصول استفاده می‌‌شود هیچ نوع عمل رنگرزی انجام نمی‌شود. پشم‌ آن اصطلاحا خودرنگ است یعنی مستقیما از دام چیده شده و به عبارت دیگر دستچین است. این نوع گبه در رنگ‌های طبیعی پشم گوسفند (سفید، سیاه، خاکستری و بژ) بافته می‌‌شود. به همین سبب در برابر شستشو و نور آفتاب مقاومت بیشتری دارد حتی می‌‌توان گفت مقاومت رنگ آن از قالی هم بیشتر است زیرا مواد تشکیل دهنده رنگ‌ها کاملاً طبیعی است.

[ویرایش] مراکز بافت گبه

گبه بافی در اکثر مناطق روستایی و عشایری مرسوم بوده و مرکز اصلی بافت آن در مرکز کشور و جنوب می‌‌باشد. از جمله مراکز مهم بافت گبه می‌‌توان از دو گنبدان، باشت، آرو در شهرستان گچساران، تل گر، چشمه بلقیس، ده شیخ و چرام در شهرستان کهگیلویه از سراب تا ده علیا و ده سفلی و موردراز علیا و سفلی در شهرستان بویر احمد، برازجان و حوزه‌های روستایی شول و ده کهنه از استان بوشهر نام برد. استان فارس از گذشته بسیار دور یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین مراکز ایل نشینی به شمار می‌‌رفت. ایلات قشقایی، خمسه، ممسنی و بختیاری به بافت گبه اشتغال داشتند و بهترین گبه‌ها کار ترکان قشقایی فارس می‌‌باشد که در خارج از کشور از اعتبار خاصی برخوردار است.

[ویرایش] سرزمین فارس و ایل قشقایی

سرزمین فارس یکی از بخش‌هایی است که محل زندگی عشایر می‌‌باشد و بیش از دو سوم از سرزمین فارس محل زندگی عشایر و ایلات مختلفی است که در طول سالیان دراز در این منطقه گرد هم جمع شده اند. از ایلات مهم مسکون در فارس: ایلات قشقایی، خمسه، ممسنی و بختیاری می‌‌باشند که در نقاط کوهستانی پراکنده شده اند. ایل قشقایی از دست بافته‌های بسیار مشهوری برخوردار می‌‌باشد که مورد تحسین جهانی واقع شده است، قالیچه‌های ایل قشقایی ترکی بافت می‌‌باشند، نقش آنها تکرار اشکال شکسته و ساده هندسی می‌‌باشد. اکثر قالیچه‌های ایلات فارس از شفافیت رنگی خاصی برخوردار است، تار و پودهای (3) گبه‌های قشقایی تماما از پشم می‌‌باشد و پشم‌های (4) مورد استفاده گبه‌ها در فارس تهیه می‌‌شوند. پشم فارس یکی از مرغوب‌ترین پشم‌ها جهت بافت قالی و گبه می‌‌باشد.

گبه قشقایی: دست‌بافته‌های کوچ نشینان قشقایی باغ‌های بافته‌ای را می‌‌ماند که در نهایت ظرافت و دقت زبان باز می‌کنند و از طریق نمایش نقش‌ها تاریخ قومی و قدمت فرهنگی و قلمرو ذوق این کوچندگان را بازگو می‌‌نمایند. هر یک از بافته‌های عشایری دارای نشانه قومی و تاریخی است به همین دلیل بافته‌های بلوچ و ترکمن افشار و قشقایی به آسانی از هم ساخته می‌‌شوند. طرح‌های گل و گیاه و نقشمایه‌های حیوانی و نقش‌های مربوط به ستارگان در دست بافته‌های عشایری لر و بختیاری مکرر به چشم می‌‌خورد. (گبه قشقایی سه ویژگی بارز دارد، شیر رام شده (دست آموز) و قلاده بر گردن که اغلب به سگ شباهت دارد. ستاره هشت پر که نشانه و جانشین خورشید است، نقش مایه باستانی مرغ و درخت که به شیوه‌ای دلپذیر بافته شده است.) (5) در گذشته بافت گبه عمدتاً به قصد مصرف خانواده و فرش کردن خیمه و خانه بوده است نه به عنوان ارمغان و فروختن به دیگران و به هیچ وجه جنبه تجاری و فروش نداشته به همین سبب خیلی کم بافته می‌‌شد و چون بافت به منظور استفاده شخصی بوده است پس از محدودیتی برخوردار نبود و بافندگان در بافتن نقش‌های مختلف دستشان باز بوده است. گبه‌های درشت بافت بر روی قالیچه در وسط چادر برای زیر پا انداختن استفاده می‌‌شده گاهی به دلیل پود فراوان در نتیجه نرمی گبه و خواب بلند پشم‌ها و پودهای اضافه سبب می‌‌شد که از گبه به عنوان پتو و روانداز هم استفاده شود این کار البته در خارج از چادر و در مواقع خاصی نظیر سفر انجام می‌‌گرفت. (... و در روزگار قدیم مورد مصرف بیشتری داشته و حتی جزو اثاث سلطنتی می‌‌آمده است. در فرمانی که شاه طهماسب صفوی راجع به ترتیب پذیرایی از همان پادشاه گورکانی صادر کرده تاکید شده قالی‌های ابریشمی کار خراسان و گبه و نمدهای جامی و سوزنی‌ها بیندازید.) (6)

[ویرایش] پانویس

1_ پرز: در اصطلاح همان خواب قالی است. پرزهای گبه معمولاً بلند می‌‌باشد ارتفاع پرز گبه از انتهای گره و در کم ساییده‌ترین محل گبه محاسبه می‌‌شود. 2 _ دست بافت‌های عشایری و روستایی جلد اول صفحه 291 3 _ تار و پود: تار رشته‌هایی کوتاه از نخ یا پشم یا ابریشم که به صورت عمودی به دو انتهای دار پیچیده می‌‌شوند به همراه پودها که به صورت افقی از میان تارها عبور می‌‌کند که استخوان بندی اصلی هر قالی است. 4 _ پشم گبه: پشم مورد استفاده در بافت گبه دست چین، دست ریس و خودرنگ است. 5 _ دست بافت‌های عشایری و روستایی جلد اول صفحه 292 6 _ مجله آینده بهمن و اسفند 1360

[ویرایش] فهرست منابع و مآخذ

1 _ دست بافت‌های عشایری و روستایی فارس، سیروس پرهام، جلد اول، انتشارات امیرکبیر، تهران 71. 2 _ صادرات ایران از دیدگاه رشد اقتصادی، ضیاءالدین صدرزاده، انتشار بی تا، تهران. 3 _ صنایع دستی روستایی ایران، انتشارات سازمان صنایع دستی ایران 4 _ کلیاتی درباره صنایع دستی روستایی ایران، 5 _ گبه بافی، استادیاوری، 6 _ گبه بافی، رضا عبدلی، 7 _ گلیم و گبه، پرویز تناولی، 8 _ نشریه قالی ایران، 9 _ هند و صنعت قالی در ایران، منصور ورزی،‌ 10 _ ویژه نامه نخستین جشنواره صنایع دستی دانشجویان سراسر کشور.

برگرفته از نوشتاری از: نرگس جابری نسب، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی
برگرفته از مجله الکترونیک فرش ایران (برداشت آزاد).

صنایع دستی

برگرفته از «http://fa.wikipedia.org../../../%DA%AF/%D8%A8/%D9%87/%DA%AF%D8%A8%D9%87.html»

گبه