તુલસીદાસ
From વિકિપીડિયા
Contents |
[edit] જન્મ
પ્રયાગ કે પાસ ચિત્રકૂટ જિલે મેં રાજાપુર નામક એક ગ્રામ હૈ, વહાઁ આત્મારામ દૂબે નામકે એક પ્રતિષ્ઠિત સરયૂપારીણ બ્રાહ્મણ રહતે થે ઉનકી ધર્મપત્ની કા નામ હુલસી થા સંવત ૧૫૫૪ કી શ્રાવણ શુકલા સપ્તમી કે દિન અભુક્ત મૂલ નક્ષત્ર મેં ઇન્હીં ભાગ્યવાન્ દમ્પતિ કે યહાઁ બારહ મહીને તક ગર્ભ મેં રહને કે પશ્ચાત્ ગોસ્વામી જી કા જન્મ હુઆ
[edit] બચપન
ઇધર ભગવાન શંકરજી કી પ્રેરણા સે રામશૈલ પર રહનેવાલે શ્રી અનન્તાનન્દ જી કે પ્રિય શિષ્ય શ્રીનરહર્યાનન્દ જી ને ઇસ બાલક કો ઢૂઁઢ઼ નિકાલા ઔર ઉસકા નામ રામબોલા રખા ઉસે વે અયોધ્યા ( ઉત્તર પ્રદેશ પ્રાન્ત કા એક જિલા હૈ) લે ગયે ઔર વહાઁ સંવત્ ૧૫૬૧ માઘ શુકલા પઞ્ચમી શુક્રવારકો ઉસક યજ્ઞોપવીત-સંસ્કાર કરાયા બિના સિખાયે હી બાલક રામબોલા ને ગાયત્રી-મન્ત્ર કા ઉચ્ચારણ કિયા, જિસે દેખકર સબ લોગ ચકિત હો ગયે ઇસકે બાદ નરહરિ સ્વામી ને વૈષ્ણવોં કે પાઁચ સંસ્કાર કરકે રામબોલા કો રામમન્ત્ર કી દીક્ષા દી ઔર અયોધ્યાહી મેં રહકર ઉન્હેં વિદ્યાધ્યયન કરાને લગે બાલક રામબોલા કી બુદ્ધી બડ઼ી પ્રખર થી એક બાર ગુરુમુખ સે જો સુન લેતે થે, ઉન્હે વહ કંઠસ્થ હો જાતા થા વહાઁ સે કુછ દિન બાદ ગુરુ-શિષ્ય દોનોં શૂકરક્ષેત્ર (સોરોં) પહુંચે વહાઁ શ્રીનરહરી જી ને તુલસીદાસ કો રામચરિત સુનાયા કુછ દિન બાદ વહ કાશી ચલે આયે કાશી મેં શેષસનાતન જી કે પાસ રહકર તુલસીદાસ ને પન્દ્રહ વર્ષ તક વેદ-વેદાઙ્ગ કા અધ્યન કિયા ઇધર ઉનકી લોકવાસના કુછ જાગ્રત્ હો ઉઠી ઔર અપને વિદ્યાગુરુ સે આજ્ઞા લેકર વે અપની જન્મભૂમી કો લૌટ આયે વહાઁ આકર ઉન્હોંને દેખા કિ ઉનકા પરિવાર સબ નષ્ટ હો ચુકા હૈ ઉન્હોંને વિધિપૂર્વક અપને પિતા આદિ કા શ્રાદ કિયા ઔર વહીં રહકર લોગોં કો ભગવાન્ રામ કી કથા સુનાને લગે
[edit] સન્યાસ
સંવત્ ૧૫૮૩ જ્યેષ્ઠ શુક્લા ૧૩ ગુરુવારકો ભારદ્વાજ ગોત્ર કી એક સુન્દરી કન્યાકે સાથ ઉનકા વિવાહ હુઆ ઔર વે સુખપૂર્વક અપની નવવિવાહિતા વધૂકે સાથ રહને લગે એક બાર ઉનકી સ્ત્રી ભાઈકે સાથ અપને માયકે ચલી ગયી પીછે-પીછે તુલસીદાસજી ભી વહાઁ જા પહુઁચે ઉનકી પત્નીને ઇસપર ઉન્હેં બહુત ધિક્કારા ઔર કહા કિ 'મેરે ઇસ હાડ઼-માંસકે શરીરમેં જિતની તુમહારી આસક્તી હૈ, ઉસસે આધી ભી યદિ ભગવાન્મેં હોતી તો તુમ્હારા બેડ઼ા પાર હો ગયા હોતા'
તુલસીદાસજીકો યે શબ્દ લગ ગયે વે એક ક્ષણ ભી નહીં રુકે, તુરંત વહાઁસે ચલ દિયે વહાઁસે ચલકર તુલસીદાસજી પ્રયાગ આયે વહાઁ ઉન્હોંને ગૃહસ્થવેશકા પરિત્યાગ કર સાધુવેશ ગ્રહણ કિયા ફિર તીર્થાટન કરતે હુયે કાશી પહુઁચે માનસરોવર કે પાસ ઉન્હેં કાકભુશુણ્ડિ કે દર્શન હુએ
[edit] શ્રીરામસે ભેંટ
કાશીમેં તુલસીદાસજી રામકથા કહને લગે વહાઁ ઉન્હેં એક દિન એક પ્રેત મિલા, જિસને ઉન્હેં હનુમાન્જી કા પતા બતલાયા હનુમાન્જી સે મિલકર તુલસીદાસજીને ઉનસે શ્રીરઘુનાથજી કા દર્શન કરાનેકી પ્રાથના કી હનુમાન્જીને કહા, 'તુમ્હે ચિત્રકૂટ મેં રઘુનાથજી દર્શન હોંગે' ઇસપર તુલસીદાસજી ચિત્રકૂટકી ઓર ચલ પડ઼ે
ચિત્રકૂટ પહુઁચકર રામઘાટપર ઉન્હોંને અપના આસન જમાયા એક દિન વે પ્રદક્ષિણા કરને નિકલે થે માર્ગમેં ઉન્હેં શ્રીરામકે દર્શન હુએ ઉન્હોંને દેખા કિ દો બડ઼ે હી સુન્દર રાજકુમાર ઘોડ઼ોંપર સવાર હોકર ધનુષ-બાણ લિયે જા રહે હૈં તુલસીદાસજી ઉન્હેં દેખકર મુગ્ધ હો ગયે, પરંતુ ઉન્હેં પહચાન ન સકે પીછેસે હનુમાન્જી ને આકર ઉન્હેં સારા ભેદ બતાયા તો વે બડ઼ા પશ્ચાતાપ કરને લગે હનુમાન્જીને ઉન્હેં સાત્વના દી ઔર કહા પ્રાતઃકાલ ફિર દર્શન હોંગે
સંવત્ ૧૬૦૭ કી મૌની અમાવસ્યા બુધવારકે દિન ઉનકે સામને ભગવાન્ શ્રીરામ પુનઃ પ્રકટ હુએ ઉન્હોંને બાલકરૂપમેં તુલસીદાસજીસે કહા-બાબા! હમેં ચન્દન દો હનુમાન્જીને સોચા, વે ઇસ બાર ભી ધોખા ન ખા જાયેં, ઇસલિયે ઉન્હોંને તોતેકા રૂપ ધારણ કરકે યહ દોહા કહા-
ચિત્રકૂટ કે ઘાટ પર ભયિ સંતન કી ભીર તુલસીદાસ ચંદન ઘિસેં તિલક દેત રઘુબીર
તુલસીદાસજી ઉસ અદ્ભુત છવિકો નિહારકર શરીરકી સુધિ ભૂલ ગયે ભગવાન્ને અપને હાથસે ચન્દન લેકર અપને તથા તુલસીદાસજીકે મસ્તકપર લગાયા ઔર અન્તર્ધાન હો ગયે
[edit] સંસ્કૃત મેં પદ્ય-રચના
સંવત ૧૬૨૮ મેં યેહ હનુમાન્જીકી આજ્ઞાસે અયોધ્યાકી ઓર ચલ પડ઼ે ઉન દિનો પ્રયાગમેં માઘ મેલા થા વહાઁ કુછ દિન વે ઠહર ગયે પર્વકે છઃ દિન બાદ એક વટવૃક્ષ કે નીચે ઉન્હેં ભારદ્વાજ ઔર યાજ્ઞવલ્ક્ય મુનિ કે દર્શન હુએ વહાઁ ઉસ સમય વહી કથા હો રહી થી, જો ઉન્હોને સૂકરક્ષેત્રમેં અપને ગુરુ સે સુની થી વહાઁ સે યે કાશી ચલે આયે ઔર વહાઁ પ્રહ્લાદઘાટ પર એક બ્રાહ્મણ કે ઘર નિવાસ કિયા વહાઁ ઉનકે અંદર કવિત્વશક્તિકા સ્ફુરણ હુઆ ઔર વે સંસ્કૃત મેં પદ્ય-રચના કરને લગે પરંતુ દિનમેં વે જિતને પદ્ય રચતે, રાત્રિ મેં વે સબ લુપ્ત હો જાતે યહ ઘટના રોજ ઘટતી આઠવેં દિન તુલસીદાસજીકો સ્વપ્ન હુઆ ભગવાન્ શંકર ને ઉન્હેં આદેશ દિયા કિ તુમ અપની ભાષામેં કાવ્ય રચના કરો તુલસીદાસજીકી નીંદ ઉચટ ગયી વે ઉઠકર બૈઠ ગયે ઉસી સમય ભગવાન્ શિવ ઔર પાર્વતી ઉનકે સામને પ્રકટ હુએ તુલસીદાસજીને ઉન્હેં સાષ્ટાઙ્ગ પ્રણામ કિયા શિવજી ને કહા- 'તુમ અયોધ્યામેં જાકર રહો ઔર હિંદી મેં કાવ્ય-રચના કરો મેરે આશીર્વાદસે તુમ્હારી કવિતા સામવેદ કે સમાન ફલવતી હોગી' ઇતના કહકર ગૌરીશંકર અન્તર્ધાન હો ગયે તુલસીદાસજી ઉનકી આજ્ઞા શિરોધાર્ય કર કાશીસે અયોધ્યા ચલે આયે
[edit] રામચરિતમાનસ કી રચના
સંવત્ ૧૬૩૧ કા પ્રારમ્ભ હુઆ ઉસ દિન રામનવમી કે દિન પ્રાયઃ વૈસા હી યોગ થા જૈસા ત્રેતાયુગ મેં રામજન્મકે દિન થા ઉસ દિન પ્રાતઃકાલ શ્રીતુલસીદાસજીને શ્રીરામચરિતમાનસ કી રચના પ્રારમ્ભ કી દો વર્ષ, સાત મહીને, છ્બ્બીસ દિનમેં ગ્રન્થકી સમાપ્તિ હુઈ સંવત્ ૧૬૩૩ કે માર્ગશીર્ષ શુક્લપક્ષ મેં રામવિવાહકે દિન સાતોં કાણ્ડ પૂર્ણ હો ગયે
ઇસકે બાદ ભગવાન્કી આજ્ઞાસે તુલસીદાસજી કાશી ચલે આયે વહાઁ ઉન્હોંને ભગવાન્ વિશ્વનાથ ઔર માતા અન્નપૂર્ણા કો શ્રીરામચરિતમાનસ સુનાયા રાતકો પુસ્તક શ્રીવિશ્વનાથજીકે મન્દિરમેં રખ દી ગયી સબેરે જબ પટ ખોલા ગયા તો ઉસપર લિખા હુઆ પાયા ગયા- 'સત્યં શિવં સુન્દરમ્' ઔર નીચે ભગવાન્ શંકર કી સહી થી ઉસ સમય ઉપસ્થિત લોગોંને 'સત્યં શિવં સુન્દરમ્' કી આવાજ ભી કાનોંસે સુની
ઇધર પણ્ડિતોંને જબ યહ બાત સુની તો ઉનકે મનમેં ઈર્ષ્યા ઉત્પન્ન હુઈ વે દલ બાઁધકર તુલસીદાસજીકી નિન્દા કરને લગે ઔર ઉસ પુસ્તકકો નષ્ટ કર દેનેકા પ્રયત્ન કરને લગે ઉન્હોને પુસ્તક ચુરાનેકે લિયે દો ચોર ભેજે ચોરોંને જાકર દેખા કિ તુલસીદાસજીકી કુટીકે આસપાસ દો વીર ધનુષબાણ લિયે પહરા દે રહે હૈં વે બડ઼ે હી સુન્દર શ્યામ ઔર ગૌર વર્ણકે થે ઉનકે દર્શનસે ચોરોંકી બુદ્ધિ શુદ્ધ હો ગયી ઉન્હોંને ઉસી સમયસે ચોરી કરના છોડ઼ દિયા ઔર ભજનમેં લગ ગયે તુલસીદાસજીને અપને લિયે ભગવાન્કો કષ્ટ હુઆ જાન કુટીકા સારા સમાન લુટા દિયા, પુસ્તક અપને મિત્ર ટોડરમલ કે યહાઁ રખ દી ઇસકે બાદ ઉન્હોંને એક દૂસરી પ્રતિ લિખી ઉસીકે આધારપર દૂસરી પ્રતિલિપિયાઁ તૈયાર કી જાને લગીં પુસ્તકકા પ્રચાર દિનોંદિન બઢ઼ને લગા
ઇધર પણ્ડિતોંને ઔર કોઈ ઉપાય ન દેખ શ્રીમધુસૂદન સરસ્વતીજી કો ઉસ પુસ્તકકો દેખનેકી પ્રેરણા કી શ્રીમધુસૂદન સરસ્વતીજીને ઉસે દેખકર બડ઼ી પ્રસન્નતા પ્રકટ કી ઔર ઉસપર યહ સમ્મતિ લિખ દી-
આનન્દકાનને હ્યાસ્મિઞ્જઙ્ગમસ્તુલસીતરુઃ કવિતામઞ્જરી ભાતિ રામભ્રમરભૂષિતા
'ઇસ કાશીરૂપી આનન્દવનમેં તુલસીદાસ ચલતા-ફિરતા તુલસીકા પૌધા હૈ ઉસકી કવિતારૂપી મઞ્જરી બડ઼ી હી સુન્દર હૈ, જિસપર શ્રીરામરૂપી ભઁવરા સદા મઁડરાયા કરતા હૈ'
પણ્ડિતોં કો ઇસ પર ભી સંતોષ નહીં હુઆ તબ પુસ્તકકી પરીક્ષાકા એક ઉપાય ઔર સોચા ગયા ભગવાન્ વિશ્વનાથ કે સામને સબસે ઊપર વેદ, ઉનકે નીચે શાસ્ત્ર, શાસ્ત્રોં કે નીચે પુરાણ ઔર સબકે નીચે રામચરિતમાનસ રખ દિયા ગયા પ્રાતઃકાલ જબ મન્દિર ખોલા ગયા તો લોગોંને દેખા કિ શ્રીરામચરિતમાનસ વેદોંકે ઊપર રખા હુઆ હૈ અબ તો પણ્ડિત લોગ બડ઼ે લજ્જિત હુએ ઉન્હોંને તુલસીદાસજીસે ક્ષમા માઁગી ઔર ભક્તિસે ઉનકા ચરણોદક લિયા
[edit] મૃત્યુ
તુલસીદાસજી અબ અસીઘાટ પર રહને લગે રાતકો એક દિન કલિયુગ મૂર્તરૂપ ધારણકર ઉનકે પાસ આયા ઔર ઉન્હેં ત્રાસ દેને લગા ગોસ્વામીજીને હનુમાન્જીકા ધ્યાન કિયા હુનુમાન્જીને ઉન્હેં વિનય કે પદ રચનેકો કહા; ઇસપર ગોસ્વામીજીને વિનય-પત્રિકા લિખી ઔર ભગવાન્કે ચરણોંમેં ઉસે સમર્પિત કર દી શ્રીરામને ઉસપર અપને હસ્તાક્ષર કર દિયે ઔર તુલસીદાસજીકો નિર્ભય કર દિયા
સંવત્ ૧૬૮૦ શ્રાવણ કૃષ્ણ તૃતીયા શનિવારકો ગોસ્વામીજીને રામ-રામ કહતે હુએ અપના શરીર પરિત્યાગ કિય
[edit] તુલસીદાસ કૃત મુખ્ય ગ્રંથ
* દોહાવલી * કવિત્તરામાયણ * કવિતાવલી * રામચરિતમાનસ * રામલલા નહછૂ * પાર્વતીમંગલ * જાનકી મંગલ * બરવૈ રામાયણ * રામાજ્ઞા * વિનય પત્રિકા * વૈરાગ્ય સંદીપની * કૃષ્ણ ગીતાવલી
ઇસકે અતિરિક્ત રામસતસઈ, સંકટમોચન, હનુમાન બાહુક, રામનામ મણિ, કોષ મઞ્જૂષા, રામશલાકા, હનુમાન ચાલીસા આદિ આપકે ગ્રંથ ભી પ્રસિદ્ધ હૈં
