ትáˆáˆ…áˆá‰°á¡áŒ¤áŠ“
ከWikipedia
á‹á‹žá‰³[á‹á‹°á‰ ቅ] |
[ለማስተካከáˆ] የህብረተሰብ ጤና
የአለሠጤና ጥበቃ ድáˆáŒ…ት ጤንáŠá‰µáŠ• እንደሚከተለዠá‹á‰°áŠá‰µáŠá‹‹áˆá¡á¡ ጤንáŠá‰µ ማለት ሙሉ የሆአየአካáˆá¡ የስáŠáˆá‰¦áŠ“ዊᡠእንዲáˆáˆ የማህበረሰብአዊ ደህንáŠá‰µ áŠá‹á¡á¡ á‹áˆ…ሠሲባሠየበሽታ አለመኖሠብቻ ጤáŠáŠáŠá‰µáŠ• አá‹áŒˆáˆá…áˆá¡á¡ http://www.who.int/about/definition/en/
ስለዚህሠበሽታ ማለት የማንኛá‹áŠ•áˆ áŒáˆˆáˆ°á‰¥ የአካáˆá¡ የስáŠáˆá‰¦áŠ“ዊᡠወá‹áˆ የማህበረሰብአዊ ደህንáŠá‰µáŠ• የሚያቃá‹áˆµ áˆáŠ”ታ áŠá‹á¡á¡
[ለማስተካከáˆ] የበሽታዎች መንስዔ
በሽታ በተለያየ ጠንቅ መንገድ ሊáŠáˆ³ á‹á‰½áˆ‹áˆá¡á¡
- 1. በተáˆáŒ¥áˆ® የሚከሰት አካላዊ/ á‹á‹˜á‰³á‹Š ጉድለት ወá‹áˆ መዛባት
- 2. በዘሠየሚወረስ ለተወሰኑ በሽታዎች ተጠቂáŠá‰µ (ለáˆáˆ³áˆŒá¡ የደሠአለመáˆáŒ‹á‰µ ችáŒáˆ®á‰½)
- 3. ከወሊድ ችáŒáˆ®á‰½ ጋሠበተያያዘ (ለáˆáˆ³áˆŒá¡ የáŠáˆá‰ ጉዳት)
- 4. በጥቃቅን ህዋሳት áˆáŠáŠ•á‹«á‰µ
- a. ቫá‹áˆ¨áˆ¶á‰½á¡ (ለáˆáˆ³áˆŒá¡áŠ©ááŠá¤áŒ‰á‹µáá¤áŒ†áˆ® á‹°áŒáᤠጉንá‹áŠ•á¤ የህáƒáŠ“ት ተቅማጥᤠኤድስ
- b. ባáŠá‰´áˆªá‹«á‹Žá‰½ (ለáˆáˆ³áˆŒá¡ የሳáˆá‰£ áˆá‰½á¤á‰°áˆµá‰¦á¤á‹¨á‹°áˆ ተቅማጥᤠየሳáˆá‰£ áŠá‰€áˆáˆ³á¤
- c. ጥገኞችᤠá“ራሳá‹á‰¶á‰½ (ለáˆáˆ³áˆŒá¡ áŒáˆáˆ»á¤ ወባá¤áˆ»áˆ…áŠá¤ እንዲáˆáˆ á‹áˆ†áŠ”ᤠየá‹áˆ» ኮሶᤠወስá‹á‰µ እና ሌሎች ጥገኛ የአንጀት ትላትሎች)
- d. áˆáŠ•áŒˆáˆ¶á‰½ (ለáˆáˆ³áˆŒ áŒáˆá‰µ እና መሰሠየቆዳ በሽታዎች)
- 5. በáˆáŒá‰¥ ወá‹áˆ አስáˆáˆ‹áŒŠ የáˆáŒá‰¥ ንጥረ áŠáŒˆáˆ®á‰½ ጉድለት (ለáˆáˆ³áˆŒá¡ የደሠማáŠáˆµá¤ áŠá‹‹áˆ¾áˆáŠ®áˆ)
- 6. በአካሠላዠበሚደáˆáˆµ ቀጥተኛ አደጋᡠ(ለáˆáˆ³áˆŒá¡ ቃጠሎᡠየመኪና አደጋᡠድብደባ)
- 7. በኬሚካሎች መመረá‹
- 8. የሆáˆáˆžáŠ–ች áˆáˆá‰µ መዛባት (ለáˆáˆ³áˆŒá¡ እንቅáˆá‰µá¤ የስኳሠበሸታ)
- 9. ከá‰áŒ¥áŒ¥áˆ á‹áŒª የሆአየሴሎች መባዛት (ቲዩሞሠወá‹áˆ ካንሰáˆ)
- 10. የማá‹á‰³á‹ˆá‰… መንስኤ
[ለማስተካከáˆ] ተላላአበሽታዎች
በአáሪካ እና በሌሎችሠታዳጊ ሀገሮች á‹áˆµáŒ¥ አብዛኛá‹áŠ• ህብረተሰብ የሚያጠá‰á‰µ በሽታዎች በጥቃቅን ህዋሳት አማካáŠáŠá‰µ የሚተላለበእና በáˆáŒá‰¥ እጥረት áˆáŠáŠ•á‹«á‰µ የሚመጡት ናቸá‹á¡á¡ የአለሠጤና ጥበቃ ድáˆáŒ…ት የ2004 á‹“.áˆ. መረጃ እንደሚያሳየዠበተለá‹áˆ ወባᡠየሳáˆá‰£ áŠá‰€áˆáˆ³á¡ ኤድስ እንዲáˆáˆ የህጻናት ጠቅማጥ እና የሳማባ áˆá‰½ ለብዙ የáˆáˆá‰µ እና የትáˆáˆ…áˆá‰µ ሰá‹á‰³á‰µ መባከን áˆáŠáŠ•á‹«á‰µ ናቸá‹á¤ እንዲáˆáˆ በየአመቱ ብዙ ህá‹á‹ˆá‰µ á‹á‰€áŒ¥á‹áˆ‰á¡á¡
በህዋሳት áˆáŠáŠ•á‹«á‰µ የሚመጡት በሽታዎች እንደ ህዋሳቱ እá‹áŠá‰µ የተለያየ የመተላለáŠá‹« መንገድ ያላቸዠሲሆን ባጠቃላዠáŒáŠ• እኒህ መተላለáŠá‹« መንገዶች እንደሚከተለዠá‹áˆ˜á‹°á‰£áˆ‰á¡
- 1. በáˆáŒá‰¥ የሚተላለá‰á¡- (ለáˆáˆ³áˆŒ ኮሶᤠየáˆáŒá‰¥ መመረá‹á¤ ተስቦᤠየህáƒáŠ“ት ተቅማጥ)
- 2. á‹áˆƒ ወለድᡠ(ለáˆáˆ³áˆŒ ኮሌራᡠተስቦᤠ)
- 3. ከሰገራ ጋሠበሚኖሠንáŠáŠª (ማለትሠበእጅᡠበá‹áŠ•á‰¦á‰½ ወá‹áˆ ከመጠጥና áˆáŒá‰¥ ጋሠበሚኖሠንáŠáŠª) የሚተላለበ(ለáˆáˆ³áˆŒ ወስá‹á‰µá¤ አሜባᤠየህáƒáŠ“ት ተቅማጥ)
- 4. በáŠáሳት (የተለያዩ ትንኞች/ መዥገáˆ/ ቅማáˆ) የሚተላለበ(ለáˆáˆ³áˆŒ ወባᡠቢጫ ወባᤠሻህáŠá¤ áŒáˆáˆ»)
- 5. በቀጥተኛ ንáŠáŠª የሚተላለበ(ለáˆáˆ³áˆŒá¡ የá‰áˆµáˆ ማመáˆá‰€á‹á¡ የአá‹áŠ• ማá‹á¤ የተለያዩ የቆዳ በሽታዎችᤠየእብድ á‹áˆ» በሽታ)
- 6. በወሲብ የሚተላለበ(ለáˆáˆ³áˆŒ ኤá‹á‰½ አá‹á‰ª/ኤድስᤠየተለያዩ የአባላዘሠበሽታዎችᤠቂጥáŠ)
- 7. ከደáˆáŠ“ ከሌሎች የሰá‹áŠá‰µ áˆáˆ³áˆ¾á‰½ ጋሠበሚደረጠንáŠáŠª የሚተላለበ(ለáˆáˆ³áˆŒ ኤá‹á‰½ አá‹á‰ª/ኤድስᤠየተለያየ አá‹áŠá‰µ የጉበት áˆáŠáት)
- 8. በትንá‹áˆ½/ በአየሠየሚተላለበ(ለáˆáˆ³áˆŒ ማጅራት ገትáˆá¤ ኩááŠá¤ ጉድáᤠጉንá‹áŠ•á¤ የሳáˆá‰£ áŠá‰€áˆáˆ³)
áŠ¨á‰ áˆ½á‰°áŠ›á‹ áŠ áŒˆáˆ‹áˆˆá… áŠ¥áŠ“ የአካሠáˆáˆáˆ˜áˆ« በተጨማሪ አንድን በሽታ በተላላአህዋሳት áŠá‹ የሚመጣዠለማለት የሚያበበመረጃዎች ያስáˆáˆáŒ‹áˆ‰á¤ እáŠá‹šáˆ…ሠመረጃዎች የተላላáŠá‹ ህዋስ ወá‹áŠ•áˆ ሰá‹áŠá‰³á‰½áŠ• ህዋሱን በተለዠለመከላከሠየሚያመáŠáŒ¨á‹ የተለየ á€áˆ¨-ህዋስ ኬሚካሠበበሽተኛዠሰá‹áŠá‰µ á‹áˆµáŒ¥ መገኘትን ያጠቃáˆáˆ‹áˆá¡á¡ በዚህሠáˆáŠáŠ•á‹«á‰µ በሽታá‹áŠ• ለመለየት የሚደረጉ áˆáˆáˆ˜áˆ«á‹Žá‰½ ደሠወá‹áŠ•áˆ ሌላ ከሰá‹áŠá‰µ የመáŠáŒ¨ áˆáˆ³áˆ½ (ሽንትᤠአáŠá‰³á¤ ሰገራᤠመáŒáˆá¤ የሳáˆá‰£ áˆá‰£áˆµ áˆáˆ³áˆ½á¤ ወዘተ) ሊያካትቱ á‹á‰½áˆ‹áˆá¡á¡
በተለያዩ በሽታዎች áˆáŠáŠ•á‹«á‰µ የሚመጡ የተለየ áˆáˆáŠá‰µ የሚሰጡ ጉáˆáˆ… የሆኑ የአካላት ላዠየቅáˆá… ለá‹áŒ¦á‰½áŠ• በማየትሠበሽታዠáˆáŠ• እንደሆአለመለየት የሚቻሠሲሆንᤠእáŠáŠšáˆ…ን ለá‹áŒ¦á‰½ ለማየት በመሳሪያ የታገዘ ቀጥተኛ የሆአየá‹áˆµáŒ¥ አካሠእá‹á‰³ (ኤንዶስኮá’)ᤠበድáˆá…-መሰሠሞገዶች የታገዘ የአáˆá‰µáˆ«áˆ³á‹áŠ•á‹µ áˆáˆáˆ˜áˆ«á¤ ወá‹áŠ•áˆ ኤáŠáˆµ ሬዠ(ራጅ) እና ሌሎች ጠáˆá‰† ለማየት የሚያስችሉ áˆáˆáˆ˜áˆ«á‹Žá‰½ á‹á‰³á‹˜á‹›áˆ‰á¡á¡
በበሽታዎች የሚመጡ በአá‹áŠ• ለማየት የሚያዳáŒá‰± የተለዩ የቅáˆá… ለá‹áŒ¦á‰½áŠ• ለማየት አንዳንድ ጊዜ የተጠቃá‹áŠ• አካሠáŠáሠበትንሹ ቆንጥሮ በመá‹áˆ°á‹µ የሚደረጠየረቂቅ ማá‹áŠáˆ®áˆµáŠ®á• áˆáˆáˆ˜áˆ« á‹áŒ¤á‰µ áንጠሊሰጥ á‹á‰½áˆ‹áˆá¡á¡
[ለማስተካከáˆ] የተላላአበሽታዎችን መከላከáˆ
ተላላአበሽታዎችን ለመከላከሠመሰረታዊ የሆኑ መáˆáˆ†á‹Žá‰½ አሉá¡á¡ እáŠáŠšáˆ…áˆá¡
- 1. ከአስተማማአáˆáŠ•áŒ á‹«áˆá‰°áŒˆáŠ˜áŠ• የመጠጥ á‹áŠƒ áˆáˆáŒŠá‹œ ካáˆáˆ‰ በኋላ አቀá‹á‰…á‹ž መጠጣት
- 2. በጥሬáŠá‰³á‰¸á‹ የሚበሉ áˆáŒá‰¦á‰½áŠ• በሚገባ አጥቦ መመገብ
- 3. ሌሎች áˆáŒá‰¦á‰½áŠ• በደንብ አብስሎ መመገብᢠያáˆá‰°áˆ˜áˆáˆ˜áˆ¨ ጥሬ ስጋ ኣለመብላት
- 4. አንዴ የበሰለን áˆáŒá‰¥ ህዋሳት እንዳá‹áˆ«á‰¡á‰ ት አቀá‹á‰…á‹ž ማስቀመጥና ለመብላት ሲያስáˆáˆáŒ በሚገባ ማሞቅ
- 5. የተመጣጠአየáˆáŒá‰¥ አወሳሰድ
- 6. ሕáƒáŠ“ትን በተቻለ መጠን ቢያንስ 6 ወራት ለብቻዠከዚያ በኋላ á‹°áŒáˆž ከተጨማሪ áˆáŒá‰¥ ጋሠእስከ አንድ አመት ድረስ የእናት ጡት ወተት ማጥባት
- 7. ማንኛá‹áŠ•áˆ አá‹áŠá‰µ áሳሽ (የህáƒáŠ“ት ሰገራን ጨáˆáˆ®) በአáŒá‰£á‰¡ ማስወገድ
- 8. ከመá€á‹³á‹³á‰µ በኋላ áˆáˆáŒŠá‹œ እጅን በደንብ በሳሙና መታጠብ
- 9. የáŒáˆ ንá…ህናን መጠበቅᤠገላንᤠጸጉáˆáŠ• እንዲáˆáˆ ጥáˆáˆµáŠ• በየጊዜዠመታጠብ
- 10. ቢያንስ ጠዋት ጠዋት áŠá‰µáŠ• መታጠብ
- 11. በትዳሠአንድ ለአንድ መወሰን
- 12. á‹áˆ… ባá‹áˆ†áŠ• በወሲብ ጊዜ በáŒáŠ•á‰¥áˆ (ኮንዶáˆ) መጠቀáˆ
- 13. ደረቅ ቆሻሻን ማቃጠሠወá‹áŠ•áˆ መቅበáˆ
- 14. á‹áŠ•á‰¦á‰½áŠ• ማስወገድ
- 15. በተቻለ መጠን የትንኞች መራቢያ የሆአየá‹áˆƒ ጥáˆá‰…áˆáŠ• ማጥá‹á‰µ/ ማጽዳት
- 16. በትንኞች ላለመáŠáŠ¨áˆµ በተለዠማታ በመከላከያ አጎበሠ(ዛንዚራ) ተከáˆáˆŽ መተኛት
- 17. መኖሪያ ቤት እና ሌሎች áŠáሎች በቂ የንጹህ አየሠá‹á‹á‹áˆ እንዲኖራቸዠማድረáŒ
- 18. በሽታ ሳá‹áŒ€áˆáˆ የመከላከያ áŠá‰µá‰£á‰µ በወቅቱ መá‹áˆ°á‹µ
[ለማስተካከáˆ] áŠá‰µá‰£á‰µ
በአáˆáŠ‘ ወቅት በáŠá‰µá‰£á‰µ አማካá‹áŠá‰µ áˆáŠ•áŠ¨áˆ‹áŠ¨áˆ‹á‰¸á‹ የáˆáŠ•á‰½áˆ‹á‰¸á‹ በሽታዎች ጥቂት ብቻ ናቸá‹á¢ ከእáŠá‹šáˆ…ሠመካከáˆá¡
- 1. የሳáˆá‰£ áŠá‰€áˆáˆ³
- 2. ኩááŠ
- 3. የáˆáŒ…áŠá‰µ áˆáˆáˆ» (á–ሊዮ)
- 4. ትáŠá‰µáŠ
- 5. ዘጊ አáŠá‹³
- 6. መንጋጋ ቆáˆá
ከእáŠá‹šáˆ… በተጨማሪ በለሙ ሀገሮች ሌሎች በሽታዎችን መከላከሠየሚያስችሉ áŠá‰µá‰£á‰¶á‰¸ አሉᢠእáŠá‹šáˆ…ኞቹ በተለያየ áˆáŠáŠ•á‹«á‰µ (ዋጋቸዠከáተኛ መሆኑን ጨáˆáˆ®) በታዳጊ ሀገሮች በብዛት ጥቅሠላዠአáˆá‹‹áˆ‰áˆá¡á¡ ከእáŠá‹šáˆ… መሀሠየመንጋጋ ቆáˆáᤠየጆሮ á‹°áŒáᤠየቢጫ ወባᤠየተስቦᤠየጉበት áˆáŠáት በሽታ መከላከያ áŠá‰µá‰£á‰¶á‰½ á‹áŒˆáŠ™á‰ ታáˆá¢
የáŠá‰µá‰£á‰µ ንጥረ áŠáŒˆáˆ የሚሰራዠከራሱ በሽታ አáˆáŒ ከሆኑት ህዋሳት ሲሆን እáŠá‹šáˆ…ን ህዋሳት በኬሚካሠእና በሌላሠዘዴ በማዳከሠበሽታ እንዳያሰከትሉ áŒáŠ• በáŠá‰µá‰£á‰µ መáˆáŠ ቢሰጡ ሰá‹áŠá‰³á‰½áŠ• ለá‹á‰·á‰¸á‹ የበሽታ መከላከያ እንዲያዘጋጅ በማድረጠáŠá‹á¢ አብዛኛዎቹ áŠá‰µá‰£á‰¶á‰½ የሚሰጡት በመáˆáŒ መáˆáŠ ሲሆን በአáˆáŠ‘ ወቅት በብዛት በስራ ላዠየዋለዠየá–ሊዮ áŠá‰µá‰£á‰µ áŒáŠ• በአá በሚሰጥ ጠብታ መáˆáŠ የተዘጋጀ áŠá‹á¢