Gschicht vo da Ståd Såizburg
Aus Wikipedia
 |
Der Àrtikl is im Dialekt „Ståd-Såizburgarisch“ gschriem worn. | |
D'Gschicht vo da Ståd Såizburg is a sehr långe - Siedlungen håd's dortn scho in da Stâzeid gém, dånn wår's a Römaståd, is da Sitz vo an Erzbischof und dånn a eingständigs Fürsterzbistum im Heuling Römischn Reich worn. In Höhepunkt vo seina Måcht håd Såizburg unta de drei Erzbischef Wolf Dietrich vo Raitenau, Markus Sittikus Gråf vo Hohnems und Paris Gråf vo Lodron im 17. Jåhrhundat ghåbt. Im Jåhr 1756 is in Såizburg da Mozart Wolfgang Amadeus af d'Wöid kumma, und davo profitierd d'Ståd bis heid nu. Untam Napoléon I. is Såizburg zerscht zu Bayan und dånn nåch'm Weana Kongress zu Östareich kumma. Im 19. Jåhrhundat wår's a ziemli unwichtige Ståd, dés håd si erscht g'ändat, wia in de 1920a-Jåhr de Såizburga Féstspüle gründt worn san. Såizburg is àns vo de wichtigstn Touristnzüle in Mittleuropa worn und håd nåch Zweitn Wöidgriag à orntli an Eîwohna zuaglégt.
Inhaltsverzeichnis |
[dro werkln] Vorgschicht
Såizburg håds scho gem, bevor nu irngdwer wås aufschreim hed kinna, seid da friaran Jungstâzeid (umma 4500 vor Gristus) gibts då scho Siedlungen. Vor åim am Rainberg håds vo dåmåis bis zum Eîmårsch vo de Röme untam Augustus im Jåhr 15 vor Gristus ununtabrochn Siedlungen gém. Am Féstungsberg und am Kapuzinaberg, an da heiding Klessheima Allee, in Liefaring-Rott und am Höibrunna Berg håms à gsielt. Spéda håds dånn köitische Siedlungen am Bürgüstâ, in Parsch, Gnigü und Maxglàn dazuakumma. Dé Derfün wårn zum Schluss zsåmm a wichtigs Vawåitungzentrum vo de köitischn Ambisontia.
[dro werkln] Römazeid
De Röma håmd im Jåhr 15 vor Gristus de Géngd dånn übanumma, d'Leid vo de Stådberng ind heidige Åidståd åwagsielt und des Gånze zu ana Ståd gmåcht. "Iuvavum" håmsas gnennt, des háßt: "Dort, wo da Hümmüsgott dahám is" (håd an köitischn Ursprung). De Ståd wår dåmåis dort, wo heid á nu de Åidståd is, und zwar zwischn Mönksberg, Féstungsberg und Såizåch, wei do wår de Ståd scho rundherum guad gschützt, ohne dass ma groß irngdwöiche Ånlågn baun hed miaßn. A bår Jåhrzehnte späda, untam Kaisa Claudius, wår Iuvavum dånn scho a wichtigs Zentrum vo da neichn Provinz Noricum (späda Ufanoricum). Es håd ådm Jåhr 45 nåch Gristus de Rechte vo an municipium ghåd ("Municipium Claudium Iuvavum") und wår àne vo de wichtigstn Stéd am Wég nåch Germanien und in da gånzn Provinz Noricum. Seidn fünftn Jåhrhundat nåch Christus gibts in Såizburg á Klesta.
[dro werkln] Frühmittlåita
Nåchdem de Doanagrenz vom Römischn Reich zsåmmbrochn wår, is d'Ståd ziemli zgrundgånga und wår am End vom siebten Jåhrhundat beinåh a Ruine. Nåch da Vöikawåndarung håd Såizburg lång zu de Bajuwarn und damit dånn á zu Baiarn ghert. Eana Herzog, da Theodo, håd im Jåhr 699 im Rupert de Restln vo da åidn Römaståd gem, damid a dés Lånd rundumadum missioniern kå, und so is a åis Rupert vo Såizburg da erschte Såizburga Bischof gworn. Gwohnt håd a im Klosta Sånkt Beda, wåss åiwei nu gibt; dés is nämli s'ödaste Klosta nördlich vo de Åipn. Afm Rupert gehd da Wiedaaufbau vo da Ståd zruck; seid 739 is Såizburg Bischofssitz und wår am Ãfång firs gånze boarische Herzogdum zuaständig.
Im Jåhr 755 håmd Leid dånn zum erschtn Måi in Nåmen "Såizburg" vawendt, der wås à afn Rupert zruckgehd. Der Nåm kummt vo de Såizåchschiffa, de wås as Såiz aus de Berg außa gfihrt håm und in Såizburg dåmåis a Maut zåin miaßn håm. Im Jåhr 774 is da erschte Såizburga Dom fertig worn. Im Jåhr 798 håd da Kårl da Große, der wås dåmåis Kini vo de Frånkn wår, im Pápst gsågt, er soid Såizburg zum Erzbistum måchn, und dés håd a dånn am 20. Aprü á gmåcht. Åiso wår Såizburg damid dés ánzige Erzbistum im gånzn boarischspråchign Gebiet.
[dro werkln] Hochmittlåita
Nåchn Frånknreich håd Baiarn - und damid á Såizburg - dånn zum ostfränkischn Reich ghert und spéda zum Heulign Römischn Reich. De Såizburga Erzbischef håms åwa gschåfft, dasss so ziemlich åis Megliche söwa regün håm kinna in eanam Gebiet, und vo de boarischn Herzeg oda går vom Koasa håms sa se ned vüi dreiredn låssn.
Da Erzbischof Gebhard vo Helfenstein håd im Jåhr 1077 ågfångt, dass a si a Féstung baut, owa dés håd nu lång dauat, bis dass de fertig worn is. Da Gebhard is im Investiturstreit im Jåhr 1076 af da Seitn vom Papst gståndn und a Jåhr spéda dånn af da Seitn vom Géngkini Rudoif vo Schwååm. Da Koasa Heinrich IV. håd eam déswéng nåchad wéng Untreue vadriem.
Da Erzbischof Konrad II. vo Bámberg is åwa dånn a weng z'weid gånga, wei er is Erzbischof worn, ohne dass a vorher in Koasa nu frågt. Da Koasa wår dåmåis da Barbarossa Fritz, und dés håd eam üwahaupt ned passt, dass då ana glaubt, er kå duan, wås a wüi. Déswéng håd a d'Reichsåcht üwa eam vahängt. Im Koasa seine Háwara, de Gråfn vo Plain, håmd de Ståd ågriffn, und nåcha wår so ziemlich åis hi. Dés wår in da Nåcht vom 4. afn 5. Aprü 1167.
Nåcha håm se da Koasa und de Domherrn zehn Jåhr lång gstrittn, wer da nächste Erzbischof wern soi. Zerscht, im Jåhr 1168 is's da Adalbert III. vo Böhmen, da Neffe vom Koasa, gwöid worn, åwa 1174 is a vom Rengschburga Reichsdåg wieda ågsétzt worn. Am 26. Juni vom gleichn Jåhr is da Heinrich I. zum Géngerzbischof gwöid worn, der wås vorher Fürstpropst vo Berchtsgån wår.
Min Frien vo Venédig im Jåhr 1177 håmd dånn ålle zwà, da Adalbert III. und da Heinrich I., af ihr Åmt vazichtn miaßn, und da Konrad III. vo Wittlsbåch is's worn. Åwa à nur bis 1183, wei dånn is a åis Erzbischof nåch Mainz gånga, und da Adalbert III. håd Såizburg zruckgriagt und wår bis zu sein Tod Erzbischof.
[dro werkln] Spädmittlåita
Dånn is Såizburg långsåm unåbhängig worn vo de Baiarn. Zwischn 1200 und 1246 håds da Erzbischof Eberhard II., der wås àna vo de Hawara vo de Stauferkoasa gwén is, gschåfft, dass a de gånzn Gråfschåftn, Grichtssprengü und Vogtein rund um Såizburg zu an ziemlich fixn Herrschåftsgebiet måcht.
Im Jåhr 1275 håd da Herzog vo Baian-Låndshuad dånn in Rupertigau åis Grenz vo Såizburg zum Cheamgau ånerkånnt. Såizburg is nåcha åiwei wichtiga worn, und åb da Schlåcht vo Müidorf im Jåhr 1322 wår's mid Baian üwa Greiz. Im Jåhr 1328 is Såizburg dånn a eigena Stååd im Heulign Römischn Reich gworn, wia da Erzbischof a eigene Låndesordnung festglegt håd.
In de Jåhr 1348 und 1349 sand ungefähr a Drittl vo de Leid in Såizburg an da Pest gstorm.
[dro werkln] 15. und 16. Jåhrhundat
Vo 1481 bis 1511, åiso 30 Jåhr lång, håm si de Såizburga söwa eanan Stådtråd und eanan Buagamásta wöin kinna. Dés håd eana da Koasa Fritz III. in an großn Rådsbriaf erlaubt. Åwa im Erzbischof Leonhard vo Keitschåch håd dés nia taugt, dass de Stådinga måchn, wåss woin, und desweng håd a oafåch in Buagamásta und in Stådtråd gfånga gnumma, wiar as zu an Bankett eîglådn ghåbt håd, und eana de Rechte vo da Ståd wieda weggnumma.
Seidn Jåhr 1492 gibt's de Stieglbrauerei. De is heid de wichtigste priváte Brauerei in Östareich.
Im Baungriag håd's 1525 an großn Aufstånd vo de Baun und de Bergleid gengan Erzbischof gem. Der Aufstånd håd drei Monad dauat, und de Baun håmd sogår d'Ståd eîgnumma und d'Féstung belågat, åwa es håd eana nix gnutzt. Der Afstånd håd à zàgt, dass scho vüi Baun, åwa à Bergleid und Bürga, afgschlossen géngüwa da Reformazion wårn (erscht åcht Jåhr vorher håd da Luther Martin seine 95 Thésn in Wittnberg ãgschlång). Dazua is kumma, dass d'Leid unzfrien wårn min Absolutismus vom Fürsterzbischof Matthäus Lang vo Wellenburg. Da Prédiga Paulus Speratus (Hoffer Paul) håd sogår amåi a Geléngheid gnutzt, dass a in da Franziskànakirchn evangelisch prédigt. Åwa scho vorm Jåhr 1590 håmd fåst ålle protestantischn Famülien vo da Ståd Såizburg s'Lånd valåssn miaßn. Kinda unta 15 Jåhr, à Saiglinge, håm s'dabei oft zrucklåssn miaßn; dé sand dånn an katholische Famülien valost worn.
[dro werkln] 17. Jåhrhundat
S'17. Jåhrhhundat wår in Såizburg prägt vo drei Erzbischef, unta denan Såizburg af da Hechn vo seina Måcht ãkumma is: im Woif Didi vo Raitenau, im Markus Sittikus Gråf vo Hohnems und im Paris Gråf vo Lodron. Gleichzeitig is dåmåis à de gånze Barockarchitektur entståndn, fir de d'Ståd so berühmt is. Såizburg wår die erschte Ståd im Nordn vo de Åipn, wos im Barock baud håm. De Umbautn san charaktaristisch firn dåmåling Zeidgeist und in håmd in Måchtãspruch vo de Erzbischef mid ana repräsentativn Residenzståd zàng soin.
Da Woif Didi vo Raitenau wår entfernd mid de Medici vawåndt und is in Rom und in Pavia afgwåchsn. Seî Lieblingsbeschäftigung wår, dass a italienische Låndschåftn und Architektur gmåind håd. Kaum, dass a in Såizburg an da Måcht war, håd a dånn à italienische Architektn, Künstla und Håndwerka auffaghoid und an Haufn Baustöin ãgfångd - fir seî Liebhåbarin, d'Salome vo Alt, mid der a zwöif Kinna ghåd håd, håd a zum Beispüi s'Schloss Miraböi baun låssn, wås dåmåis nu knåpp außahåib vo da Stådmaua wår.
Dés Wichtigste, wåss dåmåis baud håmd, wår sicha da neiche Såizburga Dom, so wia mann heid kennt. Da åide Dom is nämli 1598 scho zum åchtn Måi åbrennt; es gehd des Gerücht, dass da Woif Didi den Brånd léng håd låssn, jénfåis håd a nåchad néd nur in Dom, sondan à 55 Bürgahaisa niedareißn låssn. Da Architekt vom neichn Dom wår zerscht unterm Woif Didi da Scamozzi Vincenzo. Wei da Woif Didi so vüi fird Kunst in Såizburg dã håd und so weng firn Glaum, sans sogår im Vatikan néd so guad af eam zum Spréchn gwén.
In da Zwischnzeit håd se da Woif Didi mid de Berchtsgåna ums Såiz und uman Zoi gstrien, und im Jåhr 1611 iss eam dånn z'vüi worn, und er håd Berchtsgån bsétzt, wei dés håd dåmåis néd zu Baiarn ghert, sondan wår a eigane Fürstprobstei. Dés håd de Baiarn unta eanam Herzog, im Maximilian, åwa går ned taugt, dass a då so umanåndfuhrwerkt, und se håmd dafir afåch Såizburg bsétzt. In Woif Didi håms aussegschmissn und mid Hüife vom Båpst wéng Gotteslästarung vaurteud. Sein Cousin, in Markus Sittikus Gråf vo Hohnems, håms åis sein Nåchfoiga eigsétzt. Der håd in Solari Santino beaftrågt, dass a in Dom fertibaud, wås der dånn bis 1628 à gschåfft håd. Er håd håid a Stickü gleana baud åis wias na ursprüngli plànt hädn, und de Tirm vom Dom san üwahaupts erscht 1655 fertig gwén. Da Markus Sittikus håd sis dånn guad geh låssn in Såizburg und ålle Håndwerka zsåmmgfångt, dasss eam a Stückü vor da Ståd s'Schloss Hellbrunn mid åim drum und drå baun, mid an italienischn Gårtn, de berühmtn Wåssaspüle und an Zoo. Architekt wår då wieda da Solari Santino.
Da Nåchfoiga vom Markus Sittikus wår da Paris Gråf vo Lodron, und dés wår dånn da berühmteste und mächtigste vo ålle Såizburga Erzbischef. Üwaråi sunst im Reich wår da Dreißgjährige Griag zwischn de Katholikn midn Koasa auf da oan Saitn und de Protestantn mid de Schwédn und de Franzosn auf da åndan Saitn, åwa da Paris Lodron håds gschåfft, dass a si då aussahåit, obwoi a doch a so a wichtiga katholischa Erzbischof wår. Dafir håd a an Haufn duan kinna fir d'Büidung und d'Kuitur in Såizburg: Im Jåhr 1617 håd a Gymnásium aufgmåcht (vorher håms åiwei kàn Blåtz ghåbt dafir), und fünf Jåhr späda is dånn d'Såizburga Uni draus worn, de wås nu åiwei nåch eam benånnt is: Paris-Lodron-Uni Såizburg. Am Åfång håst då zwar nur Theologie und Philosophie studiern kinna, damid de Pfårran béssa aubüidt worn san, åwa es is båid mehr worn, und außadem wår dés natürlich á wichtig fir sei Géngreformazionspolitik.
[dro werkln] 18. Jåhrhundat
Scho seid da Mittn vom 15. Jåhrhundat håmd in de Bergwerkn am Dürrnberg (dés is in da Halleina Géngd) vüi Årwata aus åndane Géngdn vom Reich g'årwat, zum Beispüi á Meißna Kursachsn, und dé håmd á eanan Glaum midbråcht ins Såizburgische, dés wårn nämli Lutharische. De Baun, de wås á ziemlich unzfrien wårn dåmåis, wårn glei gånz narrisch auf den neichn Glaum, und so håd a si schnöi bei eana vabroat. Åwa néd nur de Årwata håm de lutharischn Ideen nåch Såizburg bråcht, sondan á de Såizburga Kaufleid vo eanare Håndlsfåhrtna. De Erzbischef håd dés natürli üwahaupt néd basst, und déswéng håms á scho vorm 18. Jåhrhundat åiwei wiedaramåi kleanane Gruppn vo Protestantn vajågt. Åis zsåmm wårn dés 22.000 Leid.
Åwa am 31. Oktoba 1731, genau 214 Jåhr, nåchdem da Luther Martin in Wittnberg seine 95 Thesn ãgschlång håd, håd dånn da Erzbischof Poidl Toni Freiherr vo Firmian mid sein dogmàtischn Hofkanzla, im Christani di Rallo, sei "Emigrazionspatent" erlåssn, und wéng dem håm de Protestantn wegziang miassn, de wås néd katholisch wern håm woin. Am 11. Novemba håd as dånn vakündn låssn; dés genau 248 Jåhr nåch da Tauf vom Luther. Zerscht håd a nu glaubt, dass s'netta a bår hundat Protestantn irgndwo in de Berng rundumadum gém håd, åwa af da offizielln Listn håm si dånn néd weniga åis wia 21.475 Leid åis Protestantn eîgschriem.
Dé vo de Lutharischn, denan a Lånd gherd håd, de håm gråd håid amåi drei Monad Zeid griagt, damids as vakaufn und wégziang. Viecha, Möwu und Grund, dés håms åissi schnöi schnöi afm Mårkt haun miaßn, und då håms néd vüi dafia graigt vo de katholischn Kaufleid und Vabündetn vom Firmian. Vom Grund håd si da Firmian à vüi fir sei eigane Famülie untan Någü grissn. Ålle protestantischn Biacha und Büwün håms vabrenna miaßn. Vüi vo de Kinda vo Lutharischn, dé wås zwöif Jåhr oda jinga wårn, håd ma eana wéggagnumma und dånn katholisch erziang låssn. Åwa àn Vorteu håms wenigstns ghåbt, de, de wås an Grund zum Vakaufn ghåbt håm: Durch de Frist mid de drei Monad håms nämli néd im ärgschtn Winta losziang miaßn.
De Leid, de wås kàn Grund néd ghåbt håm, håm nur åcht Dåg Zeid griagt, damids eana Håb und Guag vakaufn und auswåndan; dés wårn amåi 4.000 Leid, Mägde und Knecht'. Vüi vo denan, de gånga san, wårn åwa á låndlose Dienstbotn und håm håid glaubt, se kinnans woåndas zu mehr bringa. Dé håm dånn håid vasuacht, dass in dé deitschn Stéd kumman, de wås protestantisch wårn. Dés wårn weide Wége, und vo dem Göid, wåss nu ghåbt håm, håm dés meiste Raiwa und Mautna eîkassierd. A Viertl vo de Såizburga Auswåndara håm de weidn Märsche néd üwalebt.
Rechtlich wår dés dåmåis zwar in Ordnung, weis jå im gånzn Reich üwaråi ghoassn håd, "cuius regio, eius religio" ("Wems Lånd gherd, der bestimmt d'Religion"). Åwa då håms trotzdem in gånz Europa gschaud, vor åim wéng de kurzn Fristn, de wås deuweis à går néd eîghåin worn san vom Erzbischof, und es håd an Haufn Flugblattln géng de Katholischn gém. Da Goethe håd sogår a Gedicht üwa de Flüchtling aus Såizburg gschriem (Hermann und Dorothea). Dasss da Firmian ausgrechnt im Winta vajågt, håm vüi Leid néd in Ordnung gfundn. Långsåm sans à af Derfün und Stéd droffn, wo mas freindli empfånga håd, åwa so vüi Leid af an Haufn håm si håid nirngs recht ãsiedln kinna.
Im Jåhr 1732 håd dånn da Kini Fritz Wüihöim I. vo Breißn, der wås söim lutharisch wår, 12.000 Såizburga Protestantn afgnumma, und dé håm si in Ostbreißn in so Gebiete ãsiedln kinna, de wås 20 Jåhr vorher vo da Pest vawüsted worn san. Då håms grátis a Stückü Lånd vom Kini griagt und san a so Baun gworn; Håndwerka håm dortn in de Stéd problemlos ihr Årwat måchn kinna. Heidzdågs ghern de Gebiete zu Poin, Russlånd und Litaun. Åndane gleanane Gruppn sand à ins Banàt im Westn vo Rumänien oda ind heidige Slowakei zong, in Gebiete in da Nähe vo Berlin und vo Hannover oda ind Niedalånde. A gånz a glàne Gruppn is nåch Debrecen in Ungarn gånga.
Am 12. März 1734 is a glàne Gruppn vo Flüchtling aus Såizburg, de wås vorher nåch London gånga san, beim Suachn nåch Religionsfreiheid in da englischn Kolonie Georgia in Nordamerika ãkumma. A bår Monad spéda is a zweite Gruppn nåchkumma, und bis 1741 wårns dånn so ungefähr 150 Leid und håm midanånd a Derfü nåmens Ebenezer am Savannah-Fluss gründt. Åndane deitschspråchige Famülien - meistns Schweiza, Pföiza und Schwååm - san zu de Såizburga nåch Ebenezer dazuakumma. Nåch an Zeidl håd ma de Leid dortn in Amerika ålle Salzburgers gnennd.
Erscht im Jåhr 1740, nåchdem si da breißische Kini mehrmåis beim Erzbischof beschwerd håd, håm de Auswåndara, de wås nu am Lém wårn, a glàne Entschädigung fir eanane Bauanhef griagt. A spéda, bis zum Jåhr 1772, san åiwei nu Protestantn, de wås d'Owrigkeid ausgforscht håd, aus Såizburg vawiesn worn. Erscht im Jåhr 1966 håd si a Såizburga Erbischof, da Rohracher Andreas, fir de Vadreiwungen dåmåis entschuidigt.
Firs Erzbistum wår de gånze Gschicht am Schluss a wirtschåftliche Katastrophn, dass so vüi Leid wegzong san. Im Firmian wår dés wurscht, der håd se in Leopoidskron vo 1736 bis 1738 a Rokokoschléssl hibaun låssn. Dés Schloss håd spéda, åb 1918, im Reinhardt Max gherd, der wås a Theatareschissér wår und ana vo de Gründa vo de Såizburga Féstspüle. 1938 håm sis de Nazis untan Någü grissn, nåchn Griag håd mas wieda an de Famülüe vom Reinhardt zruckgém, und dé håms dånn an dés intanazionále "Såizburg Seminar" vakauft. Denan gherds heid á nu.
Im Jåhr 1756 is dånn da berühmteste vo ålle Såizburga aufd Wöid kumma, da Mozart Woifal, ana vo de wichtigstn Komponistn, dés üwahaupt gém håd. Vo 1769 bis 1781 wåra bei de Erzbischef åis Hofkappöimásta ågstöid, åwa dånn is nimma midn Erzbischof zsåmmkumma, håd åis higschmissn und zsåmmbåckt, is nåch Wean gånga und nie mehr nåch Såizburg zruckkumma. Da Mozart håd Såizburg nia rechd méng, åwa d'Ståd profitierd bis heid nu stårk vo eam.
Vo 1772 bis 1803, untam Erzbischof Hieronymus Frånz Sepp vo Colloredo-Månnsföid, is Såizburg åwa dafir a Zentrum vo da Spédaufklärung worn. S'Schuiwésn håd a reformiert, nåchn Vorbüid vo de Östareicha, und vüi Wissnschåftla und Künstla håd a nåch Såizburg ghoid.
[dro werkln] Vom Napoleon I. bis zum Ånschluss
Am Åfång vom 19. Jåhrhundat håms as Heulige Römische Reich zuadraht - da Reichsdåg in Rengschburg håd åis Ållalétztes in Reichsdeputazionshauptschluß bschlossn, und mid dem sand de Erzbischef åis Herrscha vo Såizburg ågsétzt worn. Dés wår im Jåhr 1803, und då is Såizburg dånn glei mid Freising und Båssa zu an neichn Kurfürstndum zsåmmglégt worn. Kurfürst is da Großherzog Ferl III. vo da Toskána worn.
Åwa dés wår nur kurz, und dés Kurrecht håd á kán wås bråcht, wei im Jåhr 1805 is dånn Såizburg s'erschte Måi zu Östareich kumma, wås gråd erscht a extrigs Koasadum worn is. 1810 iss dånn åwa wieda zu Baian kumma, wei jå de Baian min Napoleon I. vabünded wårn. Im Jåhr 1816, nåchn Weana Kongress, is Såizburg dånn endgültig zu Östareich kumma, åwa néd amåi åis a eings Lånd, sondan zu Owaöstareich håmses dazuadå.
Erscht im Jåhr 1850 is Såizburg dånn a eings Kronlånd in da Monarchie worn, Herzogdum Såizburg håds gháßn. A Årt Låndesregierung håds á griagt, dés wår de Ståtthåitarei. Im Jåhr 1860 håms dånn de Stådmaun ågrissn (de Stàna san fir d'Begrådigung vo da Såizåch hergnumma worn), de wås eh ka Mensch mehr braucht håd, und d'Ståd håd gressa wern kinna. Im Jåhr 1886 is dånn des erschte Stickü vo da Stråßnbåh in Betrieb gnumma worn; de Stråßnbåh gibts åwa heid á nimma.
In ana åidn Såizburga Legende hàßts, dass a unvorsichtiga Jàga, der wås in sein Wåid a weißs Wüidschweindl umbringt, innahåib vo àn Jåhr sterm wird. Im Jåhr 1913 wår da östareichisch-ungarische Thronfoiga, da Frånz Ferl, zu Besuch in Såizburg und håd bei ana Jågdpartie ausgrechnt a weißs Wüidschweindl umbråcht. De Såizburga Gåstgéwa håm åwa nix gsågt üwa de Legendn und håm eam recht gratulierd. A Jåhr spéda håd eam dånn da Princip Gavrilo in Sarajevo daschossn - und in Såizburg håd ma gmurmüd, dass si de Legendn wieda amåi åis wåhr außagstöid håd.
Im Jåhr 1919 håds zum erschtn Måi Wåin gém, wo ålle gleich midwöin håm derfn; zwá Jåhr spéda, am 29. Mai 1921, håm si de Såizburga in ana Voiksåbstimmung mid 99 Prozent vo de Stimmen firn Ånschluss ans Deitsche Reich ausgsprochn[1] (dés wås dåmåis nu de Weimara Republik wår). Dés is åwa dånn eh néd gmåcht worn. Im Jåhr 1922 wår in da Universitätskirchn (dåmåis Kollégienkirchn) de Uraufführung vo dem Stückü "Såizburga großes Wöidtheata" vom Hugo vo Hofmannsthåi; Reschissér wår da Reinhardt Max. Im Kraus Kårl håd dés üwahaupt néd daugt, dass dés in da Universitätskirchn wår, und déswéng is a aus da katholischn Kirchn ausdredn.
[dro werkln] D'Názizeid
Am 13. März 1938 san in Såizburg deitsche Truppn eîmarschierd. Glei am Åfång vo da Názidiktatur in Östareich, am 30. Aprü, håms aufm Residenzplåtz Biacha vabrennt und vüi Judn und politische Gegna vahåft. Am 9. Novemba, in da Reichsgriståinåcht, håms de Såizburga Synagong higmåcht. Im Jåhr 1942 håm de Názis in da Ståd a Låga fir Griagsgfångene vor åim aus da Sowjetunion aufgmåcht; in da Umgéwung håds nu a bår mehr gém. In Maxglàn håms a Konzentrazionslåga fir Zigeina eîgricht, de wås dånn åis Zwångsårwata in Såizburga Industriebetriewe hackln miaßn håm[2].
1943 håm de Nàzis, im Auftråg vom dåmåling Gauleita, im Scheel Gustl Adi, Luftschutzbunka in de Stådberng gråm. Se håm scho gwusst, warum, wei 1944 und 1945 håm dånn de Amerikána 15 Måi Såizburg aus da Luft ågriffn. 550 Leid san dabei gstorm, 14.563 sand obdåchlos worn, und 46 Prozent vo ålle Haisa in Såizburg, åis zsåmm 7.600 Wohnungen, san hi worn. De Amerikána håms vor åim aufn Båhnhof ågseng ghåbt, wei dés a wichtiga Knotnpunkt firn deitschn Nåchschub wår, déswéng wårn á de meistn Tréffa rund uman Båhnhof umma. Åwa a bår Bombm håds á aufd Innenståd brackt, zum Beispüi aufs Wohnhaus vom Mozart und auf de Kuppü vom Dom; à d'Bruckn håms zastörd. Vo da barockn Architektur in da Åidståd is åwa fåst åis gånz bliem - Såizburg is dadurch heid ane vo de gånz wening guad erhåitenen Stéd in dem Baustil.
[dro werkln] D'Nåchgriagszeid
Am 4. Mai 1945 wår in Såizburg da Griag aus, då håmd nämli US-amerikánische Soidåtn d'Ståd befreid. Da Obast Lepperdinger Håns, der wås vorher da Owakommandierende vo da Wehrmåcht in da Ståd Såizburg wår, håd eana d'Ståd kåmpflos üwagém. De Amerikána håm in Hildmann Richard zum Burgamásta gmåcht, und es san glei amåi de neichn demokrátischn Partein gründt worn, nämli d'ÖVP, d'SPÖ und d'KPÖ.
A Riesnhaufn Leid ohne Hoamad ("Displaced Persons", DP), Judn und Voiksdeitsche san nåch Såizburg und in d'Umgéwung kumma. Im Dezemba 1946 wårns scho um de 13.200, vor åim aus Ost- und Mittleuropa. Damid ma dé wo untabringt, håm d'Amerikána DP-Låga eigricht: drei ständige und fünf Durchgångslåga. Am bekånntastn wårs Låga Parsch. De ehemåling Názis håms ins Låga Glásnbåch glei in da Nähe vo da Ståd gstéckt.
Am 11. August 1945 håm de Såizburga Féstspüle scho wieda de erschte Vorstöllung nåchn Griag ghåbt. Am 26. Septemba wår in Såizburg dånn a Konfarenz vo de östareichischn Bundeslända, und Såizburg wårs erschte Lånd, wås dafir wår, dass ma d'Republik wieda herstöid und d'Ståådsregierung vom Renner Kårl in Wean ånerkennt. S'Bundeslånd Såizburg, da Großteil vo Owaöstareich unds Ausseea Lånd in da Steiamårk wårn midanånd d'amerikánische Besåtzungszone in Östareich; s'Owakommando vo dera Zone wår in da Ståd Såizburg.
Gånz am Åfång, in de erschtn bår Wochn, håm de Amerikána vüi Haisa beschlågnåhmt und üwahaupt åis voi streng kontrolliert, åwa båid håms dånn mid de Beåmtn vom Lånd und vo da Ståd zsåmmg'årwat, wias håid gseng håm, dass de eh néd so deppad dan. A bår Måi wårs scho so, dass se de amerikánischn Soidåtn néd gånz an d'Regün ghåin håm, åwa im Großn und Gånzn håm si d'Leid recht guad mid eana arråschiert.
D'Amerikána håm jå midn Marshallplán vüi Hüifsgöida nåch Såizburg bråcht und á mid eanare privátn Ausgåm midghoifn, dass si d'Ståd wirtschåftlich schnöi erhoid håd. Da Såizburga Géngd iss sogår so guad gånga, dass mas im Rest vo Östareich in "Goidanan Westn" gnennt håd. Gånz wichtig wår zum Beispüi á, dass am 1. Juli 1949 endlich d'neiche Ståådsbruckn fertig worn is, de wås ma scho 1940 zum Baun ågfångt ghåbt håd. Beim Bau vo da Ståådsburckn san im Griag à a Haufn Zwångsårwata aus Osteuropa eîgsétzt worn.
[dro werkln] D'heidige Zeid
Á in de Fuffzgajåhr is vüi buad worn in Såizburg: Am 31. Oktowa 1953 håms is létzte Stückü vo da Stråßnbåh ågrissn und dafir a O-Bus-System aufbaud. Und am 15. Juli 1957 is s'Hotel Europa beim Haupbåhnhof aufgmåcht worn, des wås mid seine 16 Stég bis heid nu s'gresste Haus vo da gånzn Ståd is. Bis heid san si á de Såizburga nu néd einig, wias dés findn soin: De oan sång, so håd ma håid baud dåmåis und dés muaß ma åis Denkmåi seng, und de åndan sång, des is a Schåndflég und gherd ågrissn. Üwahaupt håms de Såizburga néd a so mid da modernan Architektur.
Am 1. Mai 1959 wår dånn endlich da Dom wieda hergstöid, und ma håd s'erschte Måi wieda d'Méss feian kinna. Un am 5. Juli 1962 håm de Såizburga eana Uni wieda aufgmåcht, nåchdem's mehr åis wia 150 Jåhr káne mehr gém håd. Am Åfång håd's nur a philosophische und a katholisch-theologische Fakuität ghåbt, åwa båid is a rechtswissnschåftliche dazua kumma, und de philosophische håms zu ana geisteswissnschåftlichn und späda zu ana kuitur- und gsöischåftswissnschåftlichn ausbaud.
Am 29. Juli 1963 håmses Kláne Féstspüihaus wieda aufgmåcht, nåchdems min Umbaun fertig worn san. A Großdeu vo da Åidståd und á a bår Deile vo da Neiståd (d'Linza Gåssn zum Beispüi) san seidn 9. Juli 1973 Fuaßgängazone - åwa es gibt åiwei nu vüi Ausnåhmen fir Leid, de wås trotzdem min Auto einfåhrn derfn, und vüi fåhrn á åiwei nu eine, obwoi ses néd derfadn. S'neiche große Haus vo da Naturwissnschåftlichn Fakuität in Herrnau håms dånn am 3. Oktoba 1986 aufgmåcht.
Im Jåhr 1994 håd da Såizburga Fuaßbåi sein gresstn Erfoig vo üwahaupt ghåbt: Då is nämli d'Såizburga Austria ins Finále von UEFA-Cup kumma und håd nur gånz knåpp géng Inta Mailånd valurn. Seidn 11. Septemba 1997 derf si d'Såizburga Åidståd UNESCO-Wöidkuiturerbe nenna. S'neiche Kongresshaus håms am 23. Juni 2003 aufgmåcht, und seidn Oktoba 2003 gibts a neiche Uni in Såizburg, nämli d'Paracelsus-Medizinuni; dés is de erschte medizinische Privátuni vo Östareich.
Außadem gibts seid 2003 a neichs Stádion, wo im Jåhr 2008 a bår Spüle vo da Fuaßbåi-Europamástaschåft sei wern - streng gnumma gherd des Stádion åwa nimma zur Ståd Såizburg, sondan zu Wåis-Sieznheim. 2006, im Mozartjåhr, håd Såizburg a gånzes Jåhr lång in Mozart gfeiat. An sein 250. Geburtsdåg, in 27. Jänna, håm zur Feia vom Dåg kurz nåch åchti afd Nåcht de Glockn in ålle 35 Såizburga Kirchn gleit.
 |
Der Artikl gheart zu de berign Artikl in da boarischn Wikipedia. |
