Буряад-монгол
From Wikipedia
Буряад монголшууд, буряадууд. (монг.б. buriyad, х.-монг. буриад, халм. bürēd, У. бураад, ород буряˊт)
Мүнөө сагай буряад монголшууд Ара, Үбэр Байгалаар нютагтай изагуурай монгол хэлэтэй арад түмэн юм. Ородой Холбооной Уласай БН Буряад улас, Эрхүү можо (Ордын-Адаг Буряад өөртөө засаха тойрог) болон Шэтэ можодо (Ага Буряад өөртөө засаха тойрог) орошон һуужа байна. Мүн дээрэхи можонуудай зарим дүүргүүдэдэ амидардаг [1]. ОХУ-һаа гадна Хасаг, Тусгаар уласуудай Хамтын Нүхэрлэлэй оронуудай зэрэгсээ Монгол уласай хойто хэһэг болон БНХАУ-ай зүүн хойто нютагта үсөөн тоогоор оршон һуужа байна.
Буряад хэмээхэ нэрэнь анхалан «Монголой Нюуса Тобшоон» һурбалжа бэшэгтэ дурдагдаһан гэжэ үзэдэг. Гэбэшье энэхүү нэрэнь оршон сагай буряад монголшуудта хамаатай эсэхэнь эргэлзээтэй. Дээрэхи нэрын гарал үүсэлэй талаар янза бүриин хубилбари байгааһаа хамагай боломжотойень абажа үзэбэл:
1. Бүри — Шоно гэһэн удхатай эртэнэй монгол, эсэбэл түүрэг хэлэнһээ гаралтай нангин амитанай нэрэ. [2] (булагадай шоно, халхын чино, хальмагай чоно обогтой адли). Бүри хэмээхэ үгэнь монгол хэлэндэ сээрлэгдэжэ, орондонь шоно (чоно, чино, чон) гэһэн үгые хэрэглэхэ болоһон байха магадлалтай. Хамагай боломжотой хубилбари.
2. Монгол хэлэнэй буриха гэдэг үгэһөө үүдэлтэй. [3]
3. Буруу-д — буруу, үнэн бэшэ, зарим тохёолдолдо урбагша гэһэн удхатай монгол үгэһээ гаралтай. Бурууд гэжэ монголшууд ислам шажанта хиргисүүдые нэрлэдэг байһан. Иимэдэ бусад монголшуудтай адли бөөгэй, шарын шажанай шүтэлгэтэй хойто монголшуудые иин нэрлэдэг байха магадлал бага юм.
4. Бургут — бургут-бурут нэрын дуудалгын нэгэ хубилбари [4]. Бургуд — хальмаг хэлэнэй бүргэд, шонхор гэһэн үгэ. Гэбшэ бусад монгол хэлэнээ энэ үгэ байгаа эсэхэнь мэдэгдээгүй тула түүрэг хэлэнһээ зээлһэн байха магадлалтай. Энэнь үмэнэ дуридһаан Бүри хэмээхэ хубилбаритай адли нангин амитанай нэрын шэнжэтэй. Гэбшэ бургуд — бурут-...- бурийад болон хубирахань эргэлзээтэй.
5. Бураа-д — Ойн эргэд гэһэн үгэһөө гаралтай [5] (ойрод — ‘ойн арад’-тай адли). Эдэгээрһээ гадна дараахи хубилбаринууд баһа тааралддаг.
6. «Брат» — ‘дүү хүбүүн’ гэһэн ород үгэ. Ехээхэн магадлал багатай хубилбари. Ородой он тоололой һурбалжа бэшэгые буруу тайлбарлаһан алдууһаа һүүдэлтэй болобо уу.
7. Баряад (алайр, аха, түнхэн, захайнаман нютаг хэлэнэй хубилбари) — «барга», «а-вар» нэгэ гаралгатай, ‘бар’ гэдэг үүдэлтэй [6].
Иинхуу олон янзын хубилбари байгааһаа үзэхэдэ буряад нэрын жэнхэнэ удха оршон сагай монгол хэлэнээ гээгдэһэн бололтой.
Contents |
[edit] Буряад-монголшуудай тоо:
1989 оной мэдээгээр Ородто 417 400 хүн байгааһаа Буряадта 249 500, Эрхүү можодо 77 300, үүнэһээ Ордын-Адаг Буряад өөртөө засаха тойрогто 49300, Шэтэ можодо 66 600, үүнэһээ Ага Буряад өөртөө засаха тойрогто 42300, ОХУ-(г)ай бусад нютагуудта 24 000, үүнэдэ Мушхаваа хотоноо 1 500, Саанкта-Петербүүргэ хотоноо 1000 хүн орошон һуужа байна [7]. 2002 оной тооллогоор 445 000 гэжэ ОХУ-ай Шэнжэлхэ ухаанай Акадеэмиин Улас арадай ажахын багсаалга һудалгаанай Инститүүдэй Хүнэй демограафи, эколоогиин түбэй Население и общество гэжэ мэдээсэлдэ дүриджээ.
Хаһагта 1989 оной байдалаар 1 200 хүн [8].
Бусад уласуудта 1989 оной мэдээгээр 2 500 хүн [9].
1989 оны байдалаар Монгол уласта 34 700 хүн [10].
БНХАУ-та 25 000 [11].
[edit] Хэлэ бэшэг
Буряадууд Алтайн хэлэнэй изагуурай монгол хэлэнэй бүлэгэй Буряад хэлээр ярилсадаг. Эртэ үеһөө бусад монголшуудтай адляар уйгар бэшэгтэ үндэһэлэһэн монгол бэшэг ашагладаг байһан болобошье 1931 онһоо лата, 1939 онһоо кириил бэшэг хэрэглэхэ болоһон.
[edit] Шажан шүтэлгэ
Уламжалалта шажан шүтэлэг хара шажан (самаан шажан)буюу бөө мүргэл, тэнгэри бүгөөд ⅩⅥ зуун жэлэй һүүлшэһээ түбэдэй Буддын шажан буюу шара шажан (Ехэ хүлгэнэй урасхал)-да ороһон (Гэлүг, Нинма, Хажи). Буряадта Христоосой шажан анханай ородуудтай хамта нэбтэржэ, ⅩⅩ зуун жэлэй һүүлэй хагаста өргөн тархаһан.
1741 ондо Буддын шажан Ородой тоогдоһон шажануудай нэгэ болоһон бүгөөд Буряадай анханай Буддын һүмэ Тамчын (Хүлүүннуурай, Галуута Нуурай) дасан тэрэ үедэ байгуулагдаһан байна. Буддын шажан Буряад орондо дэлгэрхэдээ Зүүн зүгэй оронуудай (Энэдхэг, Түбэд, Монгол, Хитад) заншалнуудай, соёлой, эрдэмэй, удха зохёолой, эмнэлгын хэлэ бэшэгэй дэлгэрхэ ябадалда горитой нүлөө үзүүлһэн байха юм. 1914 оной байдалаар Буряадта 48 дасанда 16,000 лама шабилан һуужа байһан гэдэг баримта бии. 1930-аад ондо Буряадай Буддын һүмэ хиидүүд бараг бүгэдэ хаагдажа, сүйдхэгдэһэн байгаа. 1946 ондо Эбилгын Агын хоёр дасан шэнээр баригдаһан байгаа. 1980 гаран онуудһаа Буряадай Буддын шажан, бөө мүргэл һэргээжэ эхилбэ.
[edit] Түүхэ
Мүнөөнэй буряадууд Алтан хаанай уласай ара захада монгол хэлэтэй обогтонһоо бии болоо (ⅩⅥ-дугаар зуун жэлэй һүүл — ⅩⅦ-дугаар зуун жэлэй эхин). ⅩⅦ-дугаар зуун жэлэй дундада Буряад орон Ород уласта оробо. ⅩⅨ-дүгээр зуун жэлэй һүүл болотор буряад-монгол (монгол-буряад) зон тогтоо. Тэрэнэй зайда кэрэмүчин (икирэс), булагачин, хори-түмэд, халха, ойрод монгол, түүрэг, түнгүүс уг гарбалтай арад зон оробо.
Хаанай үедэ Буряад газар нютаг Эрхүү гүбеэр, Байгал шанад можодо зайда ородог. 1917-дохи оной Ниигэм журамта хубисхал хойно хоёр Буряад-Монгол өөртөө засаха можо (1921), Бүгэдэ Найрамдаха Буряад-Монголой Өөртөө засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас байгуулагдаба (1923). 1937 ондо Зүүн Шэбэрэй хизаарай захиргаанай байгуулалтые хубилгажа, хэдэ хэдэн аймагуудые уласай мэдэлһээ хуули бусаар гаргаад, тэдэниие Буряад хоёр өөртөө засаха тойрог болгон таһалба. Тэдэ хадаа Шэтэ можын мэдэлэй Ага тойрог, Эрхүү можын мэдэлэй Ордын-Адаг тойрог болоно. Хоёр аймаг (Ойхон, Онон) эдэ тойрогой зайда ороогүй.
Тэрэ үедэ панмонголиизм хүсэтэй дэлгэршэ байһанһаа боложо Йоосиф Стаалинай дэглэм 10 гаран мянган буряадууд хэлмэгдэжэ, уласай нэрэ Буряад-Монголые Буряад болгон өөршэлһэн гэдэг.
|
|
|---|
| Ачан · Бай · Боунан (Тэрэнэй тоодо: Тунжэнэй боунан) · Булан · Буи · Ва · Гаошан · Дагуур (Тэрэнэй тоодо: Баруун дагуур, Богоол) · Дай · Дино · Дун · Дүүншян · Дэан · Дэрун · Гэлао · Жин · Жинпо · Жуан · И · Кян · Лаху · Ли · Лису · Лһоба · Манжа · Маонан · Монба · Монгол (Тэрэнэй тоодо: Алша монгол, Барга, Буряад, Ехэ мянган, Кок-мончак, Согво ариг, Сычуанай монгол, Үбэр монгол, Халха, Хамниган, Хүхэ нуурай ойрадууд, Шэнжяанай ойрадууд, Юннанай монгол) · Мулам · Мяо · Нахи · Ну · Ород · Орочон · Пуми · Салар · Солонгос · Тажииг · Татаар · Түгэд · Түү (Тэрэнэй тоодо: Монгор (Минхэ түү), Мэнгүлэ (Хузу түү), Утун) · Түүжя · Уйгар · Үзбек · Хан · Хани · Хаһаг · Хиргис (Тэрэнэй тоодо: Тарбагатайн хиргис, Фүюйн хиргис) · Хуйхуй (Тэрэнэй тоодо: Дүүнган, Канжя) · Хэжэ · Шара уйгар (Тэрэнэй тоодо: Баруун шара уйгар, Дурнада шара уйгар) · Шибэ · Шуй · Шэ · Эвэнки (Тэрэнэй тоодо: Баруун эвэнки, Солон, Түнгүүс, Яхад эвэнки) · ЯоTemplate:Spaces · Таняагүй үндэһэтэнүүд |
[edit] Ажаглалта
- ↑ [Михайлов Т.М. Буряты // Народы и религии мира. Энциклопедия. Главный редактор В. А. Тишков. Научное издательство «Большая Российская энциклопедия», 1998]
- ↑ [Цыдендамбаев Ц. Б. Бурятские исторические хроники и родословные. - Улан-Удэ, 1972]
- ↑ [Санжеев Г.Д. Некоторые вопросы этнонимики и древней истории монгольских народов // Этнические и историко-культурные связи монгольских народов. - Улан-Удэ, 1983]
- ↑ [Банзаров Д. Собрание сочинений. – Улан-Удэ, 1997]
- ↑ [Зориктуев Б.Р. О происхождении и семантике этнонима бурят // Монголо-бурятские этнонимы. - Улан-Удэ, 1996]
- ↑ [Шадаева. Некоторые проблемы этнокультурной истории бурят. - Улан-Удэ. 1998]
- ↑ Interdisciplinary Center for Advanced Professional Education
- ↑ Interdisciplinary Center for Advanced Professional Education
- ↑ Interdisciplinary Center for Advanced Professional Education
- ↑ Interdisciplinary Center for Advanced Professional Education
- ↑ [Михайлов Т.М. Буряты // Народы и религии мира. Энциклопедия. Главный редактор В.А. Тишков. Научное издательство «Большая Российская энциклопедия», 1998]
