Elckerlijc
Van Wikipedia
Elckerlijc of Elckerlyc (voluit: Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc - Hoe dat elckerlijc mensche wert ghedaecht Gode rekeninghe te doen) is een 15e-eeuwse Nederlandse moraliteit of zinnespel.
Inhoud |
[bewerk] Geschiedenis
De schrijver is niet bekend, maar het stuk wordt wel toegeschreven aan Peter van Diest (1454-1507), maar ook aan de kartuizer Petrus Dorlandus (1451-1507), vicarius van het klooster te Zelem bij Diest.
Het origineel is gedrukt in het Nederlands in 1495, te Delft bij Christiaen Snellaert. Dat exemplaar is echter onvolledig. Het titelblad ontbreekt evenals drie andere bladen De tweede druk (Antwerpen, Govaert Bac) stamt uit ca 1501. Hier ontbreekt echter het laatste blad. De derde druk (Antwerpen, Willem Vorsterman, uit ca 1525) is vrijwel volledige. Er bestaat ook een handschrift uit het eind van de 16de eeuw, die een gemoderniseerde tekst bevat, die waarschijnlijk op een verloren versie teruggaat. De eerste moderne druk is uit 1892 door H. Logeman.
Elckerlijk was in de middeleeuwen een bijzonder populair en succesvol theaterstuk. Het stuk won volgens het titelblad de eerste prijs bij een bijeenkomst van Brabantse Rederijkerskamers, een Landjuweel genoemd. Dit is echter niet het Rederijkersfeest van 1496 geweest. Andere bronnen voor deze wedstrijd zijn niet bekend.
[bewerk] Andere versies
Er bestaat een vroeg-16e eeuwse vertaling van het stuk in het Engels onder de titel ‘Everyman’. Nederlandse en Engelse taalgeschiedkundigen betwistten tientallen jaren of het Engelse stuk Everyman gebaseerd was op Elckerlijc danwel andersom. Het overtuigendste bewijs dat Elckerlijc het origineel was is geleverd door de Engelse historicus E.R. Tigg. Hij liet zien hoeveel rijmstrofen en literaire vertalingen zijn gekopieerd uit het Nederlandse stuk in het Engelse Everyman. Daarnaast is het zeer waarschijnlijk dat de Engelse vertaler rijmwoorden heeft toegevoegd op plaatsen waar woorden wel rijmden in het Nederlands maar niet in het Engels. Met andere woorden een vrije vertaling heeft toegepast. Tot slot is er geen onweerlegbaar feitelijk bewijs, maar is men in algemeen van mening, op basis van genoemde afwegingen, dat het Nederlandse Elckerlijc inderdaad het origineel is.
In 1539 publiceerde de rector van de Utrechtse Sint Hieronymusschool, Georgius Macropedius, een Latijnse versie, Homulus genoemd. Dit meesterwerk werd talloze malen vertaald en opgevoerd, met name in het Duitse Rijk.
G. Macropedius (ca 1475-1558) maakte een Latijns schooldrama, Hecastus, dat in 1538 werd opgevoerd in Utrecht door de leerlingen van de Hiëronymusschool. Het jaar erna werd deze versie gedrukt.
Der sünden loin ist der Toid is een versie van de Keulse drukker J. van Gennep (1540)
Hugo von Hofmannsthal bewerkte het Elckerlijc-thema in 1911 tot 'Jedermann', bekend van de Salzburger Festspiele.
[bewerk] Vorm
Elckelijc een moraliteitsspel en omvat een opvoedkundige boodschap, vandaar de titel "Spiegel". Het stuk gebruikt de allegorie van de hoofdpersoon (de held) zijnde Elckerlijc "iedereen" (staat voor een typisch menselijke persoon, inclusief zijn zonden). Het stuk is geschreven in de nogal verheven Rederijker stijl.
Het verhaal is in dichtvorm geschreven en is in strofen verdeeld. Het verhaal verloopt chronologisch. Het is onduidelijk hoe lang het verhaal precies duurt, er wordt niet echt over tijd gesproken. Waarschijnlijk is dat het ongeveer een week bestrijkt.
[bewerk] Inhoud
God beklaagt zich over de verdorvenheid van de mensen. Hij roept de Doot bij zich: Elckerlijc (de naam staat voor "elk mens", "iedereen") moet verantwoording gaan afleggen van zijn leven.
Elkerlijc krijgt de opdracht een pelgrimstocht te ondernemen (d.w.z. hij krijgt te horen, dat hij moet sterven). Elckerlijc probeert tevergeefs de Doot om te kopen: hij krijgt geen uitstel. Wel mag hij op zijn tocht een reisgenoot meenemen.
Hij doet daarop een beroep op verschillende mensen om hem te vergezellen, maar Gheselscap (zijn vrienden), Maghe en Neve (vrienden, familie) en Tgoet (het bezit, geld en goederen) weigeren dit als zij vernemen wat de eindbestemming is van de reis. De Duecht (deugd) is te zwak voor de reis, maar diens zuster Kennisse (zelfkennis) brengt Elckerlijc bij Biechte (biecht). Elckerlijc doet boete waardoor Duecht weer op krachten komt.
Vergezeld door Schoonheyt (schoonheid), Cracht (kracht), Vroetscap (wijsheid) en Vijf Sinnen (zintuigen) aanvaardt hij de tocht.
Elckerlijc maakt zijn testament en ontvangt de laatste sacramenten. Bij het einddoel, het open graf aangekomen, laten de begeleiders Elckerlijc echter ook in de steek; alleen Doecht en Kennisse gaan met hem mee naar de hemel.
Elckerlijc sterft. Kennisse vertelt dat Doecht zich bij God zal melden. Een engel voert Elckerlijcs ziel naar de hemel. In de “Na-prologhe” wordt de moraal verwoordt: mogen mensen zuiver voor God verschijnen!
[bewerk] Betekenis
Het verhaal speelt zich af in de gedachtewereld. Het thema is: Elk mens moet sterven, alleen de deugd blijft je bij. De gebruikte motieven zijn: - pelgrimsreis - zonde en berouw/inkeer - materiële welvaart (tegenover geestelijk verval - doodmotief (niet eng) - spiegelmotief - vergiffenis - katholiek.
[bewerk] Citaat
Een citaat uit het begin van het stuk:
God spreect
Gaet hene tot Elckerlijc ghereet (terstond)
Ende segt hem van mijnen tweghen saen (dadelijk)
Dat hi een pelgrimagie moet gaen
Die niemant ter werelt en mach verbi (Die niemand ter wereld kan nalaten)
Ende dat hi rekeninghe come doen mi
Sonder vertrec (uitstel): dats mijn ghebot.
