Somnium
Van Wikipedia
Somnium (De droom) is een boek van Johannes Kepler dat in 1634 postuum verscheen. Het is een belangrijk werk in de geschiedenis van de astronomie omdat het èn de natuurkunde, de selenografie, van de maan geeft, voor zo ver men daar in het eerste kwart van de 17de eeuw iets over wist èn de aarde als roterend voorgesteld wordt, in een tijd dat de wetenschap daar nog niet aan wilde.
De beweging van de aarde stelde Kepler voor zoals die vanaf de maan gezien zou kunnen worden. Zijn gedachte is: Een "maanbewoner" zou de aarde zien roteren, en denken dat hij zichzelf op een onbeweeglijke maan zou bevinden, zoals de mens eeuwenlang dacht op een onbeweeglijke aarde te zitten. Hij omgaf het werk met het raamwerk van een droom die hij zelf gehad zou hebben. Gevaarlijk voor hem maar meer nog voor zijn moeder was de belangrijke rol die een kruidenvrouwtje en maandemonen in het geheimzinnige raamwerk speelden. De wetenschappelijke aantekeningen bij het werk waren driemaal langer dan het eigenlijke verhaal, de droom.
Kepler begon aan dit werk als jong student aan de universiteit en dacht zijn hele leven na over de “droom”: hoe zou de aarde er vanaf de maan uitzien. Er zijn drie fasen te onderscheiden in de ontstaansgeschiedenis van het werk.
- 1) Het ontwerp voor het dispuut van 1593.
- 2) Dit werkje moet Kepler bewaard hebben en in 1608 voor een speelse uiteenzetting met zijn vriend Wackher van Wackenfels met het raamwerk van de droom omgeven hebben. (Dit verschafte zoveel beroering bij het bekendworden in 1611).
- 3) De uitgebreide aantekeningen die Kepler toevoegde tussen 1621 (na de dood van zijn moeder)en 1630.
Inhoud |
[bewerk] Achtergrond
Toen Johannes Kepler nog student aan de Protestantse Theologische Hogeschool in Tübingen was, behoorde het tot de studieopdrachten thema's voor disputen in te brengen en deze dan te verdedigen. In 1593 wilde hij als onderwerp voor zijn voordracht opgeven: "hoe mag de aarde er wel uitzien vanaf de maan". Het gaat er Kepler vooral om te pleiten voor de beweging van de aarde. De dispuutleider, Professor Veit Müller, wilde dit onderwerp niet accepteren, wat logisch is, als men bedenkt, dat het officiële standpunt, dat door de professoren aan Hogescholen, protestant of katholiek, ingenomen werd, het systeem van Claudius Ptolemaeus was. Het wereldbeeld van Copernicus (1543, "De Revolutionibus") was bij de gewone mensen nauwelijks of niet bekend en werd door geleerden algemeen afgewezen. Kepler kwam als jonge student met het wereldbeeld van Copernicus in aanraking door professor Michael Mästlin, die in vertrouwelijke gesprekken aan het heliocentrisch systeem van Copernicus de voorkeur gaf boven het oude geocentrisch idee van Ptolemaeus.
[bewerk] De impact van het boek op Keplers tijdgenoten.
Deze verbeelding: "hoe zou de aarde er vanaf de maan uitzien" liet Kepler echter niet los. Deze eerste wetenschappelijke speculatie over de beweging en rotatie van de aarde vanaf de maan gezien, houdt hem zijn hele leven bezig. Het kwam niet tot eerste aanzet, door het verbod op de universiteit in Tübingen. Als hij in 1611 een eerste concept klaar heeft, wordt het, door de omlijsting, als heksenwerk gezien en laat hij het werk liggen. Een afschrift wordt namelijk door een jonge baron (16 j.) von Volkersdorf in 1611 naar Tübingen gebracht en daar tot in de kappers winkels becommentarieerd, naar Kepler's eigen woord. Naderhand, in een commentaar van 1622, zegt Kepler over deze boosaardige sfeer van 1611, dat de figuur van het kruidenvrouwtje Fiolxhilde zijn moeder en hem veel nadeel heeft bezorgd. Er spreekt zelfverwijt uit deze opmerking. Het heksenproces tegen Kepler's moeder blokkeert verder werken tot na haar dood in 1622. Het werk van 1611 wordt een ogenblik zelfs gebruikt om niet alleen Kepler’s moeder maar ook Kepler in staat van beschuldiging van hekserij te stellen. (1615). Maar van hoger hand (de hertog, misschien zelfs de keizer?) wordt dit ogenblikkelijk verijdeld. Hij wil het werkje dan na 1622 als zijn moeder gestorven is, uitgeven maar het wordt telkens uitgesteld door allerlei complicaties.
[bewerk] Inhoud
[bewerk] De omlijsting
Somnium is een wetenschappelijke verhandeling over de maan, omlijst door een fantasieverhaal, meer een sprookje, dan wat we tegenwoordig onder sciencefiction verstaan. De aantekeningen bij dit verhaal zijn tweemaal zo groot als het eigenlijke verhaal en behelzen alles wat men in Keplers tijd over de maan wist. Het verhaal zelf is een pleidooi, juist in die fantasievorm, voor de bewegende maan en voor de algemene geldigheid van de natuurwetten. Twee opvattingen die door de officiële wetenschap nog niet algemeen aanvaard werden.
Het verhaal begint met een droom. Kepler zelf heeft een droom. In die droom speelt een jongeman, Duracotus, de hoofdrol. Duracotus leeft samen met zijn moeder, Fiolxhilde, in IJsland, in de buurt van de vulkaan de Hekla. De moeder is een kruidenvrouwtje, dat in hun levensonderhoud voorziet door aan zeelieden kruiden te verkopen, die in een linnen zakje ingenaaid zijn. Voor een zeekapitein heeft ze zo’n zakje klaar gemaakt. Duracotus is nieuwsgierig en opent dat zakje en de moeder stuurt daarop haar zoon met de kapitein mee als schadevergoeding en om te leren hoe de wereld in elkaar steekt. Op zijn reis komt Duracotus onder andere op het eiland Hven, waar de astronoom Tycho Brahe hem onderwijst in de geheimen van het firmament.
Na veel omzwervingen komt Duracotus weer terug in IJsland. Zijn moeder betreurt haar harde houding en vertelt hem, dat ze met geesten spreken kan. Zij zal zo’n geest oproepen en die zal hun beiden vertellen hoe zij, deze geesten, bij een Maansverduistering van de aarde naar de maan kunnen komen. Duracotus is geestdriftig: zo zal zijn kennis nog groter dan die van Tycho Brahe worden. Moeder en zoon begeven zich naar de geheime plek onder een boom aan de voet van de vulkaan de Hekla. De Hekla immers was toegang tot het binnenste der aarde. Moeder en zoon bedekken hun hoofden (zoals bij een zoneclips de ogen bedekt moeten zijn) en dan verschijnt de maandemon, die hun de geheimen omtrent de maan openbaart. De maandemon wordt als een goede, welwillende geest beschreven.
[bewerk] Selenografie. Beschrijving van de maan.
De maandemon vertelt dat het voor hem en zijn mede-maandemonen mogelijk is bij volle maan naar de maan te reizen langs de schaduw, die de aarde dan op de maan werpt. Bij een zonsverduistering kunnen ze dan weer terug als de schaduw van de maan op de aarde valt. Het is een afstand van 59 aardmiddellijnen (in werkelijkheid iets meer dan 60!!). De reis van de maandemonen moet binnen vier uur afgelegd zijn, anders volgt een ramp! (Het schijnt dat in werkelijkheid een volle maansverduistering voor een bepaalde plek op aarde een kleine twee uur kan duren.)
De demonen kunnen ook wel mensen meenemen. Maar die moeten heel licht zijn en dan moeten de demonen, vooruitijlen om die mensen bij aankomst op te vangen. Anders zou de botsing met het maanoppervlak te hard aankomen. Vanaf een bepaald punt trekt de maan namelijk harder dan de aarde! Boven aangekomen moeten allen meteen een goed heenkomen zoeken. Immers direct na aankomst, als de maansverduistering voorbij is, baadt “Subvolva” weer in het volle zonlicht en is het er niet uit te houden. De aarde heet “Volva” en het deel van de maan dat naar ons gekeerd is “Subvolva”. De maan zelf noemt Kepler in deze droom Levania. Vanaf de maan zien de maanwezens, reptielachtige wezens, en de maandemonen met hun menselijke gasten, zolang als ze er zijn, de aarde in 24 uur roteren. Volva doorloopt de verschillende fasen: nieuwe volva, eerste volva, volle volva, laatste volva. Volva van het Latijnse volvere wentelen: de aarde wentelt vanuit de maan gezien terwijl de maan altijd dezelfde zijde naar de aarde draait. Europa verschijnt aan de toeschouwers op de maan in de vorm van een meisje, dat bij Gibraltar Afrika kust. Engeland en Italië lijken de armen van de meisjes figuur.
De Subvolvaanse wezens hebben het geluk, dat de aarde bij nieuwe maan, dus bij “Volle Volva” het zonlicht terug kaatst, waardoor het daar dan het draaglijkst is. Bij “Nieuwe Volva” moet alles en iedereen een goed heenkomen zoeken, want dan is het op “Subvolva” een dag of wat ondraaglijk. Privolva, de andere kant, van waaruit Volva nooit te zien is, mist deze milderende invloed van het teruggekaatste volva-licht, het is daar gloeiend heet of vreselijk koud. De wezens daar zijn voortdurend op de vlucht voor de hitte en zoeken diep onder het water verkoeling. ( Pas na Kepler's dood raakt Galileo tot de overtuiging dat er op de maan geen water is.)
De “selenografie” (selene = Gr voor maan, dus de “grafie” van de maan) is uiterst precies uitgewerkt. Zoals op aarde de keerkringen voor de zonnehoogte op 231/2 * liggen, bevinden die zich op de maan op 5*. De maan verwijdert zich immers 5* van het eclipticavlak in zijn baan om de aarde. De maan zelf noemt Kepler Levania= Hebreeuws voor maan. Ongebreideld fantastisch zijn daarentegen de maanwezens en maanplanten van Subvolva. De maanwezens zijn een soort reptielachtige dieren en groeien net als de maanplanten zeer snel en worden zeer groot en sterven dan ook snel. Kepler meent, zoals de meeste wetenschappers nog lang na hem, dat de maren inderdaad zeeën zijn. Dit zijn dus plaatsen voor verkoeling. Daar kunnen sommige van de maanwezens hun toevlucht nemen, als het te heet wordt. Andere kunnen vluchten in spelonken en holen. Want er zijn geweldige bergen en spelonken en grotten. (Dit was intussen bewezen door Galileo’s observaties in tegenstelling tot de oude opvatting dat de maan een volmaakt glad oppervlak had.) Nadat de demon daar aan de voet van de Hekla, de maanwezens en maanplanten beschreven heeft zoals boven gezegd, breekt de droom af, omdat Kepler wakker wordt door het geluid van de regen!
[bewerk] Publicatie
Na zijn dood verschijnt "Somnium of Maandroom" in het Latijn, zoals alle wetenschappelijke werken van Kepler. Zo gezien heeft de voltooiing van dit sciencefictionachtige werkje vanaf Keplers studententijd tot aan zijn dood geduurd. Het onderwerp fascineerde hem en met fantasie vulde hij aan wat aan daten ontbrak. Het boek werd door zijn zoon Ludwig Kepler in 1634 uitgegeven.
[bewerk] Literatuur
Uitgaven in Kepler's verzameld werk, XI,2. ISBN 3 406 37511 1 ( Latijn met weinig Duits commentaar).
Anna Maria Lombardi, Johannes Kepler, in: Spektrum der Wissenschaft, Biografie 4/200. (informatief Duits boekje)
Edward Rosen, Kepler's Somnium, The Dream, or Posthumous Work on Lunar Asronomy, ISBN 0-486-43282-3 (Volledige vertaling in het Engels met veel aantekeningen.)
Zie voor uitgebreide literatuurlijst de Duitse Wikipedia.
