Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu
Z Wikipedii
| Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu | |
 Widok ogólny kościoła od północy |
|
| Data budowy | XIII-XIV w. |
| Wyznanie | Kościół rzymskokatolicki |
| Wezwanie | Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny |
| Architekt | nieznany |
| Budulec | cegła |
 Galeria zdjęć w Wikimedia Commons |
|
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu, pierwotnie franciszkański, od 1557 do 1724 w rękach protestantów, od 1724 do 1821 bernardynów, od 1852 parafialny. Jedna z trzech zachowanych gotyckich świątyń w zespole staromiejskim Torunia. Wznosi się na Starym Mieście, w zachodniej części północnego bloku przyrynkowego ograniczonego ulicami Najświętszej Marii Panny, Piekary i Franciszkańską.
Spis treści |
[edytuj] Historia
Według późniejszego przekazu franciszkanie przybyli do Torunia w 1239 r. W 1243 w klasztorze odbył się synod z udziałem legata papieskiego Wilhelma z Modeny, więc zapewne do tego czasu zdążono wznieść już jakieś zabudowania. Informacje o najstarszych pochówkach w kościele pochodzą z lat 70. XIII w. W ciągu XIII i XIV w. rozbudowywano kościół i klasztor, a zakonnicy utrzymywali dobre stosunki z Zakonem Krzyżackim. Od początku XVI w. można zaobserwować rosnące wpływy reformacji i spadek liczby nowych zakonników. W połowie XVI w. klasztor przeszedł na własność miasta, a w 1565 umieszczono tutaj szkołę ewangelicką, którą w 1568 przekształcono w gimnazjum. Gimnazjum to, zreformowane przez Henryka Strobanda stało się szkołą o bardzo wysokim poziomie. Do jego uczniów należeli m.in. Adam Freytag, Samuel Tomasz Sömmering i Samuel Bogumił Linde. Z kościołem związani byli m.in. Piotr Artomius (w latach 1586-1609 był tutaj kaznodzieją) i Jan Krzysztof Hartknoch, wybitny historyk Pomorza. W wyniku wydarzeń w 1724 r. (tzw. tumult toruński) kościół, dotąd główną świątynię protestancką miasta, odebrano luteranom i przekazano bernardynom. W 1798] r. w wyniku zagrożenia katastrofą budowlaną rozebrano gotyckie szczyty nad nawami i potrójne dachy wznosząc obecny jeden duży dach nad całym korpusem. W 1821 konwent uległ kasacie, rok później rozebrano większość zabudowań klasztornych, zniszczonych w czasie. Pod koniec XIX wieku przeprowadzono niezbędne prace remontowe przy kościele. Od lipca 1938 do września 1939 r. wikariuszem w kościele był bł. ksiądz Stefan Wincenty Frelichowski.
[edytuj] Fazy budowy kościoła
Poniższe wyniki badań pochodzą z artykułu Zbigniewa Nawrockiego w tomie Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu.
- Pierwszy kościół z około połowy XIII w. był prostokątną budowlą salową o długości ok. 20 m, szerokości ok. 9 m (a więc około 2 m węższą niż obecnie prezbiterium) i wysokości 12 m. Od północy przylegała do niego dzisiejsza zakrystia, w formie pierwotnej parterowa i od wschodu zamknięta prosto.
- W kościele drugim wschodnie zamknięcie ścianą prostą zastąpiono wielobokiem (podobnie uczyniono ze wschodnią ścianą zakrystii) oraz nadbudowano ściany do wysokości ok. 18 m. Prezbiterium było sklepione. Nieznany jest kształt zachodniej części drugiego kościoła. Jeśli zaliczyć do niego relikty odkryte w nawie głównej i między południowymi filarami korpusu, należałoby się spodziewać niesymetrycznej budowli jednonawowej z wydłużonym prezbiterium i nieco szerszą nawą.
- W XIV w. powstał trzeci kościół, którego kształt nie jest możliwy do dokładnego ustalenia. Przy jego budowie prawdopodobnie poszerzono prezbiterium do dzisiejszej szerokości przy zachowaniu dotychczasowej
- Obecny, czwarty kościół w postaci trójnawowej hali z emporą w nawie północnej powstał w 3. i 4. ćwierci XIV w.
[edytuj] Opis architektury
Jest to murowana z cegły, trójnawowa, asymetryczna hala bez wieży. Prezbiterium jest wydłużone, prostokątne, jego wschodnia elewacja (najlepiej widoczna od strony Rynku i dlatego pełniąca rolę fasady) jest zwieńczona trzema ośmiobocznymi wieżyczkami, z których środkowa jest wyższa od pozostałych. Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniają ażurowe szczyciki złożone ze sterczyn i wimperg. Korpus jest prostokątny, o zwartej bryle, przykryty jednym dwuspadowym dachem. Okna we wszystkich elewacjach są wąskie i smukłe, zamknięte łukiem ostrym i przeważnie trójdzielnie, z wyjątkiem pięciodzielnego okna we wschodniej ścianie prezbiterium i czterodzielnego środkowego okna w elewacji zachodniej. Boczne ściany prezbiterium i północna korpusu są opięte skarpami biegnącymi przez prawie całą wysokość elewacji. Skarpy w ścianie południowej korpusu są wciągnięte do wewnątrz, przez co zewnętrzna elewacja od tej strony jest gładka, przepruta jedynie oknami. Górą przez wszystkie elewacje biegnie ceramiczny fryz z motywem czteroliścia, w korpusie o podwójnej szerokości, a węższy, pojedynczy w prezbiterium.
Wnętrze o wysokości 26,75 m jest przekryte sklepieniami gwiaździstymi, w nawach bocznych cztero-, w nawie głównej sześcio-, a w prezbiterium o ośmioramiennymi. Wciągnięcie przypór nawy południowej do wnętrza spowodowało utworzenie się głębokich wnęk o charakterze kaplic bocznych. W dolnej części nawy północnej znajduje się empora, będąca częścią dawnego krużganka klasztornego włączonego do wnętrza kościoła.
Od strony południowej, na przedłużeniu zewnętrznego muru korpusu, od strony ul. Panny Marii wznosi się mur z blankami i dwoma ostrołukowymi bramami. Do muru tego około połowy XVII w. dobudowano krużganek z wolutowymi szczytami rozebranymi w 1939 i niedawno zrekonstruowanymi.
Zabudowania dawnego klasztoru franciszkanów tworzyły kompleks budynków na północ od kościoła. Po rozbiórce w XIX w. zachował się jedynie niewielki fragment skrzydła zachodniego, przylegający do kościoła.
Kościół pofranciszkański w Toruniu ma duże znaczenie dla rozwoju architektury gotyckiej Pomorza. Był pierwszą tak wysoką halą na tym terenie, a motyw skarp wciągniętych do wnętrza zostanie dalej twórczo rozwinięty w architekturze Gdańska (kościół Mariacki). Niemalże kopią swego toruńskiego odpowiednika, zrealizowaną już w formach późnogotyckich, jest kościół pofranciszkański w Gdańsku.
[edytuj] Wyposażenie i wystrój
W kościele zachowała się część gotyckiego wyposażenia wnętrza:
- drewniane dębowe stalle z początku XV w. dekorowane motywami maswerkowymi, najcenniejszy element wyposażenia wnętrza zachowany na miejscu
- rzeźba Chrystusa w grobie z okresu 1380-1400
- zachowały się fragmenty witraży z końca XIV w. (obecnie w Muzeum Okręgowym w Toruniu)
- późnogotycki krucyfiks z ok. 1510-20
- sześć skrzydeł oraz rzeźba Chrystusa z dawnego ołtarza głównego, tzw. Poliptyku Toruńskiego, znajduje się obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie; ołtarz ten jest wybitnym przykładem gotyckiego malarstwa tablicowego z ok. 1390 r., przedstawia sceny z życia Chrystusa, Matki Boskiej oraz świętych Ludwika, Franciszka, Antoniego i Klary
Ważnym elementem wystroju wnętrza są malowidła ścienne. W nawie południowej są to wysokiej klasy malowidła z ok. 1380-90 przedstawiające świętych, Chrystusa Bolesnego i MB Bolesną pod architektonicznymi baldachimami, w których widoczne są wpływy malarstwa czeskiego. Na ścianie północnej nawy głównej znajdują się natomiast z tego samego czasu Kazanie św. Franciszka do ptaków i Wniebowzięcie NMP oraz Scena z łodzią z 2. ćw. XV w.
Okres, gdy kościołem władali protestanci wzbogacił wyposażenie o nowe elementy. Należą do nich przede wszystkim liczne epitafia mieszczan, w tym najcenniejsze - epitafium rodziny Neisserów sprzed 1588 r. z najstarszą zachowaną panoramą Torunia (1594) poza tym epitafia Mochingerów (ok. 1590), rodziny von den Linde (ok. 1584), Strobandów (ok. 1590, zapewne wykonane przez Wilhelma van den Blocke), Stadtländerów (1638), Anny z Leszczyńskich Potockiej (1653), Wolfa Pistorisa (1703). W Muzeum Okręgowym w Toruniu przechowywane są ponadto epitafia burmistrza Torunia Henryka Strobanda i ławnika starmiejskiego Edwarda Roggena. Z początku XVII w. pochodzi główna część prospektu organowego (1601-09, część z XVI w.) oraz manierystyczna ambona (1605).
Do drugiego od wschodu przęsła prezbiterium, od strony północnej, w 1636 r. dobudowano mauzoleum królewny szwedzkiej Anny Wazówny, która zmarła w 1625 r. w Brodnicy, ale z powodu zakazu odprawiania tam nabożeństw luterańskich nie mogła być pochowana w tym mieście. Mauzoleum ma formę półkolistej apsydy, do której prowadzi barokowy portal i mieści nagrobek w formie cokołu, na którym wspiera się otwarty sarkofag z umieszczoną na nim leżącą postacią królewny, wyrzeźbioną w alabastrze.
Pozostałe wyposażenie pochodzi w zasadzie a okresu rządów bernardynów. Są to późnobarokowe ołtarze przy filarach nawy głównej oraz siedmiokolumnowy, monumentalny ołtarz główny o symbolice maryjnej z lat 1731-33, dzieło Jana Guhra i Chrystiana Kynasta. Warto wymienić również drewniany łuk tęczowy z lat 1728-29.
Uzupełnieniami z przełomu XIX i XX w. (lata 1898-1916) są neogotyckie witraże wykonane przez firmę Binsfelda i Jansena z Trewiru.
 Późnogotycki krucyfiks w nawie głównej |
 Ambona |
 Ołtarz główny |
[edytuj] Linki zewnętrzne
[edytuj] Bibliografia
- Jerzy Domasłowski, Jerzy Jarzewicz, Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu, Toruń 1998
- Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu, Toruń 2005
Współrzędne: 53°00' 39" N 18°36' 09" E 
