Val d'Osta

Test an lenga piemontèisa

Drapò

La Val d'Osta a l'é na region dël nòrd-òvest d'Italia. A l'è na region autònoma a statù special e a l'é nen dividùa an provinse.
Për estension a l'é la pì cita region d'Italia e a conta 120 mila abitant.
La soa capital a l'é Osta, ëdcò dìta Aosta.

[modìfica] Geografìa

La Val d'Osta a l'é al 100% montan-a.
A confin-a a sud con ël Piemont (provinse ëd Turin, Biela e Vërsèj), a òvest con la Fransa e a nòrd con la Svìssera.

[modìfica] Stòria

[modìfica] L'età 'd mes

Apress che l'amper roman a l'é drocà la val a l'é apartenùa a j'Ostrogòt, ai Bisantin e ai Longobard che, dòp un curt perìod (568-575) a l'han dovù dela al regn franch dij Merovingio. D'apress, a l'é stàita sogetà a j'aveniment gropà a la sucession dij Carolingio për artrovesse vers la fin dël sécol ch'a fa IX ant ël second regn ëd Borgògna, l'avosà regn ëd j'Alp.

A la mòrt ëd Rodolf III (1032) ël regn borgond a l'é stàit an teorìa unì a l'Amper, ma an efet a l'é sfrisasse an vàire signorìe autònome. Ant ël 1032 la Val d'Osta a l'é an tra ij possediment d'Umbert Biancaman. A restrà sota ij Savòja për pì 'd neuv sécoj, scasi sensa anterussion, gavà 'l perìod 1798-1814 sota 'l regim fransèis.
A l'ancamin l'autorità dij cont a l'era limità a chèich drit gropà a l'aministrassion dla giustissia, esercità an nòm dël sovran (re ëd Borgògna o amperador). Për sòlit, ël cont a delegava për sòn dij viscont, fonsion che an Val d'Osta a l'é stàita esercità 'd na fasson arditaria da la famija che pì tard a sarà ciamà dij Challant.

Dël 1191 Tomà I a conced la carta dle franchise, con la qual a pijava sota soa protession e giurisdission direta la sità d'Osta e ij sò abitant, an cambi ëd soa fedeltà. Costa carta a l'é stàita peuj estendùa a j'àutre comun-e dla val.

Durant ël sécol ch'a fa XIII ij Savòja a sërco dë spantié soa anfluensa, dzortut ant la bassa Val d'Osta. Dël 1242 Medeo IV a gava a Ugo ëd Bar soa signorìa, ch'a l'era un passage amportant vers ël Canavèis.
Ëd tansantan ij cont a pressiedìo a Osta j'Udiense generaj, ciambree giudissiarie anté ch'as aministrava l'àuta giustissia sivil e penal: a l'era na fasson ëd sot-ligné soa sovranità (le dariere udiense a son dël duca Medeo IX, ant ël 1466).
Anviron dël 1263, Pero II a anstituiss ël bailage, magistradura amovìbil, ch'a dipendìa mach dal cont. Dël 1295 le fonsion dij viscont a son pijà daj Savòja midem, apress lë scambi dël tìtol an tra Medeo V e Ebal ëd Challant, che a arsèiv an cambi ël castel e la signorìa ëd Montjovet, gavà l'ann prima ai Faydis. Durant ij darié agn ëd goern ëd Medeo V, ij Savòja a spantio soa supremassia dzora ël teritòri ëd Donas, sotmetend jë sgnor dël Valèis, feodatari dël bòrd oriental ëd la Val d'Osta.

L'espansion a va anans ant la sconda mità dël sécol ch'a fa XIV. Ant ël 1376 l'arvira ëd Pero ëd Challant-Cly a përmet a Medeo VI, ël Cont Verd, ëd pijé sò féod ch'as trovava ant la val sentral e ch'a mnava, a travers ël còl Teodul, a l'àut Valèis. Dël 1378 a la mòrt d'Enrich ëd Quart, sensa dissendent mascc, ëdcò costa signorìa, la pì gròssa dla val, spantiand-se fin-a a l'Entremont, a passa sota 'l diret contròl ëd ca Savòja mersì al drit ëd devolussion. Dël 1438 ël domini dij Savòja a së spantia ancor, con l'aquisission ëd Montjovet.

Donca, a l'época ëd Medeo VIII l'unificassion dle signorìe prinsipaj dla Val d'Osta sota ca Savòja a l'é compìa. Tutun, costa sovranità a l'avìa nen le caraterìstiche d'un podèj assolù, ma a l'era limità da le concession ëd franchise e libertà locaj, con arferiment a la carta dël 1191. Ël particolarism giurìdich valdostan a sarà confirmà da Medeo VIII dël 1430 ant jë Statuta Sabaudiae e torna da Medeo IX durant j'Udiense generaj dël 1466.

[modìfica] Ël Conseil des Commis

Durant ël regn ëd Carl II (1504-1553), séguit a la guèra franch-amperial e ai bolversament provocà d'l'Arforma, lë stat ëd Savòja a l'era bele che crasà. Dnans a costa situassion crìtica, jë Stat Generaj dla Val d'Osta as riunisso ij 29 ëd fërvé dël 1536 e a delìbero, contra na minoransa gorëgna ch'a vorìa aderì a l'Arforma e trasformé la val ant un canton ësvìsser, ëd resté fidej a la Cesa catòlica e a ca Savòja e ëd difende ël pais contra j'atach. Për sòn a l'é anstituì un consèj special ëd goern, ël Conseil des Commis, ch'a stìpula ant ël 1537 un tratà 'd neutralità con la Fransa (arnovà ant ël 1538, 1542, 1552 e 1556) e a crea dël 1568 na milissia local.
Si da na part la decision dij tre stat a lassava la Val d'Osta fidela a ca Savòja, da l'àutra costa serie d'at polìtich a fasìa dventé ël ducà d'Osta tanme në stat ant lë stat, con un regim dë scasi-indipendensa.

[modìfica] Lenghe

La lenga natural ëd la Val d'Osta a l'é 'l franch-provensal. Lenghe ofissiaj a son ël fransèis, e l'italian. Ëdcò ël piemontèis a l'é parlà, dzortut ant la bassa val.

[modìfica] Aministrassion

Ël President dla Region Autònoma a l'é Lucien Caveri (dal 4.04.2005).

[modìfica] Anliure esterne

• Sit istitussional

E be'? :) È facile imparare a leggere una lingua che si parla già. Consulti

St'utent-sì a l'é un bogianen

¿Y que? :) Es fácil aprender a leer un idioma que ya se habla. Consulte usted esta pagina y verá, en un momento tendrá usted su Badge de Bogianen :)

'cò ti it peule travajé a fé pì granda e bela la wikipedia piemontèisa. Tùit a peulo gionté dj'anformassion, deurbe dij neuv argoment, deje na man aj volontari che a travajo ambelessì 'ndrinta. Rintra ant la Piòla e les coma avnì a fé toa part. I soma na gran famija e i l'oma da manca dël travaj ëd tùit.

a lese e a scrive mej an piemontèis, e che an fan d'arferiment a tùit për la coression ortogràfica dij test ant sle pàgine marcà koiné piemontèisa.

E che a manca pa dë vardesse la pàgina d'agiut për chi as anandia da zero.