افسانه
From Wikipedia
افسانې ته په پښتو ژبه "کړکيسه" وايي چې د جمع حالت يې "کړکيسې" دی. د افسانې ځينې تعريفونه پخپله په دې نوم کې پراته دى. لکه "افسانه" هغه کيسې ته وئيلی شو چې په لوستونکو يا اورېدونکو افسون يا جادو وکړي. يعنې په هغه کيسه کې دومره اثر وي چې لوستونکی ئې په سحر کې ګير شي. دويم تعريف ئې داسې دی؛ چې افسانه د حقيقت نه اپوټه کيسې ته وئيل کېږي. هغه کيسې چې حقائق پکې بيان نه شي بلکې د ژوند حقيقتونو ته فرضى او افسانوى رنګ ورکړ شي. لنډه دا چې افسانه هغه فرضي کيسې ته وايي چې تعلق ئې د ژوند، يا د کوم قوم يا ولس د فرهڼ يا کلتور، ژوند ژواک او دود دستور سره وي خو د خوند پيدا کولو په غرض پکې واقعاتو ته دکيسې رنګ ورکړ شوی وي. د امريکې نوميالی نقاد او افسانه ليکونکی ايډګرايلن پو وايي چې « افسانه هغه اغېزناکه کيسه وي چې په يوه ناسته کې ختمه شي. او يوه ناسته د يو ې ګېنټې نه تر دريوؤ ګېنټو پور هم کيدی شي.»
نيوليک |
د افسانې فني عناصر
دې نه پس د افسانې د فنى عناصر خبره راپورته کيږى چې آيا افسانه د کومو فنى عناصرو د تړون او ترتيب نه رغولے يا جوړولے شى. نو په دې کښې له هر څۀ نه اول شرط د قصې دے. په افسانه کښې ځينې واقعات وى دغو واقعاتو ته داسې ترتيب ورکول چې خوند او دلچسپى هم پيدا کړى قصه بللے شى. او د واقعاتو جوړښت يا يو بل سره تړل پلاټ ګڼلے شى. دغه پلاټ د قصې نه پس د افسانې دويم اهم فنى توکے دے. چې بنياد ئې دزمکې د ټکړې نه جوړ دے. يعنې څنګه چې دزمکې په ټکړه يا پلاټ پوره عمارت اودرولے شى دغه شان د پلاټ په بنياد پوره افسانه ليکلے شى. واقعات چې د کومو انسانانو، ځناورو يا نورو څيزونو په ذريعه خلقو ته رسولے شى هغه د افسانې کردارونه بللے شى. څومره چې افسانه نګار ماهر وى او مشاهده ئې تيزه وى دومره دهغۀ کردار نګارى مضبوطه وى. دکردارونو ترمنځه کلام ته مکالمه يا ډائيلاګ وئيلے شى. چې د افسانې يو بل فنى توکے دے. او بيا دغه واقعات د کردارونو په ذريعه نيغ په نيغه رسؤل هم نۀ دى پکار. څومره چې په دغه رسايۍ کښې اړوپيچ پيدا کړے شى. دومره افسانه ښۀ ګڼلے شى او دغه څيز ته دفيکشن يا افسانوى ادب په اصطلاح کښې سسپنس يا تلوسه وئيلے شى. دې سره سره د افسانې ژبه هم يو مهم توکے دے افسانه کۀ بيانه وى يعنې افسانه نګار ئې پخپله بيانوى نو بيا ژبه ادبى او معيارى پکار ده. او افسانه کۀ مکالماتى يعنې د کردارونو په ذريعه وى نو بيا ژبه د کردار د معيار مطابق پکار ده. يعنې تعليم يافته کردار ته ښۀ ژبه او بې تعليمه کردار ته دهغۀ د مزاج مطابق ژبه ورکؤل پکار دى. په اخره کښې افسانه نګار خپل پيغام ورکوى او سسپنس ختموى. سسپنس چې ختم شى دغه ځاې ته نکته عروج وائى، ښۀ افسانه هغه بللے شى چې هم پکښې فنى عناصر په ځاې وى او هم ئې پيغام جاندار وى دغه پيغام ته تهيم هم وئيلے شى
دپښتو افسانې ارتقاء
پښتو کې دافسانې د ا رتقاء نه لومړی مختصر شان ذکر د کيسې د پس منظر هم ضروري دی
د قصې سفر
د قصې ابتداء دانسان دمهذب کيدلو سره سمه شوې ده. ځکه چې د انسان فطرت دا دے چې هغه خپل معلومات بل ته رسؤل غواړى او کله چې پکښې دلچسپى پيدا کوى نو معلوماتو ته د قصې شکل ورکړى. خو په باقاعده توګه د قصې فنى سفر د اټلى نه شروع شوے دے. وړومبے د افسانو کتاب د اټلى نقاد بکاشيو ليکلے ؤ چې په لسو قصو مشتمل ؤ، دغسې په مصر، يونان او هند کښې هم قصې ليکلے شوې دى نو هغه د فيکشن باقاعده ابتداء نۀ وه بلکې دهغې پس منظر يا تمهيد ئې ګڼلے شو. بيا په روس او يورپ کښې افسانې ډيره وده موندلې ده
پښتو افسانه
پښتو ته افسانه د اردو په ذريعه راغلې ده د پښتو وړومبۍ افسانه کونډه جينۍ په کال ١٩١٧ء کښې راحت زاخيلې ليکلې وه چې د پريم چند د اردو افسانې "بړے گهرانے کى بيټى" نه متاثره ښکارى خو بيا هم ماحول ئې بيخى پښتون دے. او بيا خصوصاً دکليوال معاشرت ترجمانى پکښې شوې ده د راحت زاخيلې ځينې نورې افسانې هم په مختلفو مجلو کښې چاپ شوى دى. دغه ابتدائى دور کښې د ماسټر کريم، ايس اے رحمان کاکاخيل او ځينو نورو ليکونکو افسانې به هم په مختلفو اخبارونو او مجلو کښې چاپ کيدلې. د دويم صف په افسانه نګارو کښې د حمزه بابا، مرادشينوارى، اجمل خټک، عبدالغفران بيکس وغيره نومونه ديادولو وړ دى. دپښتو د افسانو وړومبۍ مجموعه د نادرخان بزمى ده چې "پلوشې" نامه لرى. دغسې پښتو افسانې خپل سفر ښۀ په تيزۍ روان کړو د ارباب رشيداحمد افسانې "انګازې" د معيارى افسانو باقاعده ابتداء وه دغه دور نه پس دقلندر مومند ، ګل افضل خان ، هميش خليل، او زيتون بانو د افسانو مجموعو پښتو د معيارى افسانوى ادب سره سياله کړه. د دوى موضوعات دکليوال رنګ سره سره ترقى پسند رحجان او انقلابى رنګ ؤ. دې نه پس چې چا په افسانه کښې جوت بدلون راوستے دے هغه طاهر اپريدے دے. چې پښتو کښې ئې د علامتى افسانې باقاعده رده کيښوده او د موضوعاتو په لحاظ ئې هم افسانه کښې ډير جدت راوستو. زمونږ د نوى کول په افسانه نګارو کښې دقيوم مروت، عنايت الله ضياء، نورالامين يوسفزى، زبيرحسرت، خورشيد اقبال خټک، او ميجر الطاف خټک افسانې د قدر وړ دى.
ليکوال ٭٭ غلام حيدرحيدر
