Risan
Из пројекта Википедија
Координате: 43° 21′ СГ Ш, 18° 42′ ИГД Risan (latinski: Risinium; grčki: Rhizon) je najstarije naselje u Boki Kotorskoj, zalivu u jugozapadnom delu Crne Gore, geografski locirano na 43°21'0" N 18°42'0" E. Nekada je imalo preko 10000 stanovnika, dok ih danas ima oko 3500.
Садржај |
[уреди] Lokacija
Risan zauzima krajnje severnu poziciju Bokokotorskog zaliva, oivičen sa juga Risanskim zalivom, a sa ostalih strana strmim padinama, obroncima karakterističnim u geomorfološkom smislu za čitav Dinarski sistem kojem pripadaju.
Strme padine u neposrednom zaleđu Risna formiraju veličanstvene kulise piktoresnog teatra iznad koga se uzdižu značajne kote: Glogovo brdo( 939 m), Čelac (850 m), Ušanik (844 m) i Sokolova greda (664 m) sa zapadne strane, 524 m sa severne strane iznad površnice, kote Struge sa istočne strane (945 m,926 m). Najatraktivnija kota na nižem nivou padina je 207 m-Gradina sa izuzetnim vizurama na zaliv i okolinu i sa izuzetno vrednim ostacima urbanih građevina. Neposrednu okolinu Risna čine gole i strme krečnjačke padine.
Usled nejednake temperature u primorju i visokom, golom zaleđu, zimi duva jaki vetar (risanska bura). Južni vetrovi dolazeći sa mora donose obilni vodeni talog, naročito u jesen i u proleće. Krečnjačke padine oko risanske udoline su najvećim delom gole i samo mjestimice su pod listopadnim i zimzelenim žbunjem i travom.
Zahvaljujući svom položaju,na kojem su se ukrštala dva značajna puta, vodeni i kopneni iz zaleđa, Risan je bio hercegovački Pazar, kao što je Kotor bio crnogorski. U Risnu se nekad izrađivalo oružje, razni zanatski predmeti i narodna nošnja. Risan se sastoji od dva dela. Prvi se razvio na obali ispred pristaništa, a drugi oko puta koji vodi u zaleđe. Prvi deo je jače grupisan, sa malim trgom blizu pristaništa. Osim ovog gradskog, Risan ima i seoski deo, koji čine kuće raširene po krečnjačkoj padini. U Risnu je raskrsnica kolskih puteva, od kojih se jedan penje u krševito zaleđe, prelazi prevoj visok 565 m i produžuje udolinom Ledenice-Dragalj-Grahovo.
[уреди] Poznate ličnosti
Ćuković Lazara Vaso
Narodni dobrotvor,rođen je u Risnu 1858 godine u familiji sa osmoro dece. Sa 9 godina života se preselio sa tetkom u Trst. 1877. godine sa svojih 19 godina odlazi u Ameriku u San Francisko. Vaso Ćuković je bio biznismen i to veoma uspešan,bavio se rudarstvom a imao je i kockarnicu.U četrdesetoj godini života imao je imovinu vrednu 40 miliona dolara. Bio je poznat po svojoj darežljivosti.
Godine 1922. osnovao je fondaciju u Jugoslaviji u ime svojih roditelja,a za siromašnu decu koja nisu imala mogućnost da se školuju. Iznos fonda je iznosio 100.000 dolara i od tog novca se školovalo 35 učenika u školama i na koledžima.
Vlada Jugoslavije ga je radi toga 3 puta odlikovala. Umro je u 75.godini života u Denveru. Iza sebe je ostavio imovinu vrijednu više miliona dolara. Izgradio je bolnicu u Risnu sa 350 kreveta, za koju je utrošio oko 300.000 dolara. Bolnica je u toku II svetskog rata bila oštećena ali se posle rata renovirala.
Za vreme II svijetskog rata imovina Vasa Ćukovića se nije trošila. Posle II svjetskog rata sud u Denveru je odobrio 300.000 dolara za nabavku ambulantnih kola i drugih potrebština za Risan.
Sredinom pedesetih godina ostalih 300.000 dolara, zadnji deo Ćukovićeve imovine,bio je utrošen za potrebe Risna i bolnice u Risnu. Od ostavštine Vasa Ćukovića je izgrađen i Dom kulture u Risnu koji je razoren u zemljotresu 1979. godine.
Porodica Dimitrijević-Rafailović
Porodica ikonopisaca i slikara fresaka koje je radila u Risnu, Boki Kotorskoj i okolini od kraja XVII do druge polovine XIX veka.
Prvi poznati “zograf” iz te porodice, Đorđe, spominje se 1694. godine, zatim Dimitrije koji oslikao freskama crkvu Sv.Petke u selu Mrkovi u Luštici. Njihovi mnogobrojni potomci su oslikavali freskama i izrađivali ikone u crkvama Sv. Georgija,Sv. Nikole u Grblju,manastiru Morača, manastiru Savina, u crkvi u Njegušima, manastiru u Podmainama, manastiru Banja u Risnu, manastiru Brčela u Crmnici,crkvi Sv.Jovana u Paštrovićima, crkvi Sv.Jovana u Rijeci Crnojevića a poslednji iz porodice Dimitrijević-Rafailović, Ivo, je radio ikonostas u crkvi u Dodošima 1845 godine.
Ivelić Marko
Grof, rođen u Risnu 1740. godine a umro 1825. godine u Petrogradu,Rusija. Godine 1770. stupio u službu ruskog admirala, grofa Alekseja F. Orlova i učestvovao u ruskom ratovanju protiv Turaka u Boki Kotorskoj. Ruska vlada mu je poverila misiju da u Boki Kotorskoj, Crnoj Gori i Hercegovini digne ustanak protiv Turaka za vreme rusko-turskog rata. Unaprijeđen je u čin general-lajtanta ruske vojske 1800 godine.
Pomagao je eskadri ruskog generala D.M. Senjavina pri zauzeću Boke Kotorske 21.II. 1806. godine.Sa ruskim savetnikom Stefanom Sankovskim, prisustvovao je sastanku sa Vladikom Petrom I Petrovićem Njegošem u manastiru Savina. Godine 1814. proizveden je za člana državnog saveta-senatora.
Đurković Aleksija Nikola
Narodni heroj, rođen 1908. godine u Risnu.Osnovnu školu je završio u Risnu a gimnaziju u Kotoru.Pravni fakultet završio u Parizu na Sorboni.Vraća se u zemlju i kao sudski pripravnik radi u Beogradu,Gnjilanama,Kruševcu i Strumici.Na izborima 1936. godine izabran za predsednika Risanske opštine.Član KPJ od 1936. godine.Prvi politički komesar Orjenskog bataljona 1941. godine.Poginuo 21. januara 1943. godine u borbi sa okupatorom u selu Podi kod Herceg Novog.Za narodnog heroja proglašen 11.jula 1945 godine.
Ilić Petra Savo
Narodni heroj, rođen u Ledenicama kod Risna 1914. godine. Osnovnu školu i građansku školu završio je u Risnu.
Srednju poljoprivrednu školu upisuje u Križevcima a završava školu u Valjevu. Radi kao službenik u internatu građanske škole u Risnu. Član KPJ od 1938. godine. U toku NOB-a postavljen je za zamenika političkog sekretara Orjenskog bataljona. Poginuo je 21 januara 1943. godine u borbi sa okupatorom u selu Podi kod Herceg Novog. Za narodnog heroja proglašen je 10. jula 1953. godine.
Vuk Vrčević
Sakupljač narodnih lirskih pjesama,rođen 1811. godine u Risnu a umro 1882. godine u Dubrovniku. Naučio od svojeg oca Stefana da piše “naški i talijanski”, da čita iz bukvara i časoslovca kao i “četiri glavna računa” još kao dete u Risnu. Prvu zbirku lirskih narodnih pesama je načinio 1830. godine.
Godine 1839. Vuk Vrčević je štampao svoje prvo delo u Srpskodalmatinskom magazinu. Sa Vukom Karadžićem se upoznaje 1835. godine kada je Vuk dolazio u Crnu Goru. Od tada se dopisuje i sarađuje sa Vukom Karadžićem na sakupljanju narodnih lirskih pesama. Godine 1836. Vuk Vrčević na poziv Njegoša dolazi u manastir Maine gde je prepisivao delo Njegoševo “Svobodijadu” koje je Njegoš nameravao posvetiti ruskom prestolonaslijedniku. Godine 1852. Vuk Vrčevič na Cetinju postaje sekretar knjaza Danila. Pored sekretarskog posla Knjaz Danilo ga je odredio i za svog učitelja za srpski i italijanski jezik.
Od 1855. do 1861. radi u Zadru kod guvernera Mamule. Od 1861 godine postavljen je za vice konzula u Trebinju. U tom vremenu sarađuje sa Lukom Vukalovićem za vreme burnih događanja u Hercegovini. Godine 1872 odlazi u penziju i prelazi da živi u Dubrovnik do kraja svog života.
[уреди] Istorija
Risan je najstariji grad u Boki. Nastao je sredinom III veka pre naše ere. Prema antičkim zapisima osnovali su ga Iliri, pleme Risoniti,po kojem je i mjesto dobilo ime RISINIUM. Bio je,kažu,bogat i lep grad. Centar pomorstva, trgovine i zanatstva ilirske države. U njemu je bila i kovanica novca. Pred najezdom Rimljana,negde oko 229.godine stare ere, ilirska kraljica Teuta učinila je Risinium svojim utočistem i prestonicom. A kad ni Risinium nije odolio rimskim legijama, kraljica se, kako legenda kaže, bacila u more.
Sa dolaskom Rimljana Risinium je nestao i oni su ga učinili centrom provincije i dali mu status municipija,grada Rimskih građana.Najveći procvat pod rimskom upravom doživeo je u I i II veku nove ere.U to doba su podizane palate od belog i lepo obrađenog grčkog mermera,a ukrašene granitnim stubovima,skulpturama i mozaicima.
Sastavni deo Travunije; sa njom ga je bosanski ban Tvrtko i predao 1376 zetskom knezu Đurđu Balšiću. Ponovo je došao pod vlast bosanskih kraljeva i Stjepan Tomašević ga je,sa jos nekim mestima, krajem 1491. god. predao Dubrovčanima prilikom sklapanja saveza s njima protiv hercega Stjepana Vukšića.
Kad su Turci 1539. god zauzeli Herceg Novi, Risan im se predao bez otpora i ostao je, sa malim prekidom 1648, u njihovoj vlasti sve do 1687. Tada je potpao pod vlast Venecije i bio je pod njome do 1797. Iz turskog doba ostala su iznad Risna dva utvrđenja,jednostavne arhitekture,Grkavac i Velenjak. Rišnjani su se isticali u borbama protiv Turaka. Za vreme nevesinjskog ustanka, 1875, Risan je bio sklonište iseljenih hercegovačkih porodica i veza između ustanika i mora. I u NOR-u Rišnjani su uzeli živog učešća. U Risnu su se u oktobru i novembru 1944. vodile žestoke borbe između narodnooslobodilačkih brigada i Nemaca.
[уреди] Rimski mozaici
Prva istraživanja su obavljena 1930. godine i tom prilikom je otkriven istočni deo vile sa jednom većom prostorijom na čiji zapadni zid se oslanjao niz od pet manjih prostorija koje su bogato ukrašene podnim mozaicima.
Zajedno sa restauratorsko - konzervatorskim radovima 1956. god. su nastavljeni istraživački radovi i tom prilikom je otkriven i preostali deo vile što je omogućilo da se u celosti sagleda njena osnova i namena. Pokazalo se da ostaci pripadaju većoj stambenoj građevini koja se nalazila u samom gradu Risnu i podgnuta je u doba njegovog najvećeg procvata.
Otkriveni ostaci vile imaju pravougaonu osnovu dimenzija 38x31 m u čijem se centru nalazi kvadratni prostor koji je služio kao zatvoreno unutrašnje dvorište - atrijum. Oko atrijuma se nalaze prostorije koje su od njega odvojene uzanim hodnikom. Prostorije su ukrašene mozaicima koji su izvedeni od kockica različito obojenog kamena ( opus tessellatum), svi imaju belu osnovu u koju su ukomponovani različiti motivi i ornamenti.
Četiri prostorije imaju mozaike čiji su osnovni motivi i ornamenti izvedeni od kockica crnog i sivog kamena. Čitava dekoracija je svedena na upotrebu stilizovanih i geometrijskih ornamenata. U petoj prostoriji se nalazi mozaik koji odstupa od ove ustaljene šeme ukrašavanja jer je rađen od kockica raznih boja i u centru kompozicije se nalazi Hipnos, Bog sna, tako da se sa sigurnošću može reći da je ova prostorija služila kao spavaća soba. Ovo je jedina predstava ovog paganskog božanstva ikad pronađena ne samo kod nas već i u Evropi.
Vila je bila građena od tankog pritesanog kamena vezanog krečnim malterom. Unutra i spolja je bila omalterisana. Na osnovu fragmenata maltera sa tragovima slikane dekoracije sačuvanih na istočnom zidu velike dvorane zaključuje se da su i ostali zidovi bili dekorisani na sličan način. Slikana dekoracija je bila izvedena linearnim ornamentima bele boje na crvenoj osnovi maltera što je zajedno sa mozaičkim podovima doprinosilo neobično raskošnom izgledu vile.
[уреди] Manastir Banja
Postanak manastira se vezuje za Stefana Nemanju, dakle 12. vek. Manastir se prvi put spominje 1602. god. kada je proiguman Teodor otkupio jednu panagiju i priložio je crkvi Sv. Đorđa u manastiru Banja. Posle poraza od Peraštana, Turci su 1654. godine spalili manastir. Kaluđeri su tom prilikom uspeli da dragocenosti sklone prvo u hercegovački manastir Kosijerevo, zatim u manastir Tvrdoš i na kraju u manastir Savinu u Herceg Novom.
Današnju crkvu Sv. Đorđa podigao je arhimandrit Atanasije Hilandarac 1720. godine. Crkva je jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom na istočnoj i pevnicama na severnoj i južnoj strani. Na zapadnoj strani, iznad portala, nalazi se niša sa ikonom Sv. Đorđa, rozeta i zvonik "na preslieu". Naspram fasade je podignuta zvonara u vidu otvorenog zvonika sa tri okna. Manastirski kompleks je kaskadno oblikovan, sa terasama, zgradama konaka, isturenim kasno renesansnim vidikovcem, ograđenim grobljem i crkvom.
U manastirskoj riznici se nalazi veliki broj dragocjenosti kao što su ikone iz Boke Kotorske, Grčke i Rusije, predmeti umjetničkih zanata među kojima se ističe epitrahilj sa zlatnim i srebrnim vezom na kome je prikazan svetitelj i donator-rumunski vlastelin Stoja i njegova žena Sima iz 1606. godine. Pored riznice, manastir ima i biblioteku sa velikim brojem crkvenih knjiga, najviše ruskog porekla.
[уреди] Klima
Blaga mediteranska klima je odlika Boke Kotorske premda se klimatski uslovi u priobalnom pojasu i kraškom zaleđu znatno razlikuju.
Temperatura vazduha
Srednja godišnja temperatura vazduha je 15,8°C. Januar je mesec sa najnižom srednjom mesečnom temperaturom, dok je avgust najtopliji.
- broj dana sa temperaturom preko 25°C je 124,8
- broj dana sa temperaturom preko 30°C je 49,8
- broj dana sa temperaturom ispod 0°C je 4,3
Može se reći da je u Risnu jedan od tri dana topao, a više od četrdeset dana mogu se nazvati tropskim sa temperaturom preko 30°C. Visoke letnje temperature su posledica prisustva golih krečnjačkih stijena koje se zagrevaju dok visoko zaleđe štiti područje od prodora hladnog vazduha.
Oblačnost
Srednja mesečna i godišnja oblačnost u 1/10 pokrivenog neba u Risnu iznosi 5,3/10. Najviše oblačnih dana ima u novembru, a najmanje u avgustu. Ukupni godišnji iznos oblačnih dana u Risnu iznosi 117. Učešće vedrih dana je suprotno oblačnosti, najmanje ih ima u novembru, a najviše u avgustu.
Odnos oblačnih i vedrih dana je :
- vedri 76,9 ili 21% godišnje
- oblačni 117,0 ili 32,05% godišnje
- ostali dani 171,1 ili 53,12%
Padavine
Na celom području Boke Kotorske padavine su velike, a srednja godišnja količina taloga u Risnu je: 3429 mm. Srednji godišnji trend padavina ukazuje na maksimum u novembru i minimum u julu.
Vazdušni pritisak
Vazdušni pritisak je tokom leta niži, a tokom zime viši. Srednji godišnji minimum je u julu, a maksimum u oktobru.
Vjetrovi
Položaj zaliva i konfiguracija terena uslovljavaju dominantne pravce vetrova koji se razlikuju od onih na drugim područjima Crnogorskog primorja.
- Najčešće vreme je bez vetra u ukupnom iznosu od oko 36%.
- Najdominantniji je jugoistočni vetar-14%, dok se istočni i severozapadni pojavljivaju sa 11% učestalosti.
- Ređe se pojavljivaju severoistočni,južni i jugozapadni (6%), a zapadni i severozapadni sa 5 % učestalosti.
- Najređi vetrovi su ujedino i najsnažniji,a to su severni vjetrovi čiji intenzitet može da dostigne 3,4 bofora.
Hidrografija
Na području Boke Kotorske još uvek je aktivan erozioni proces zbog čega svi vodeni tokovi imaju erozioni karakter. Pored bočatnih izvora koji se javljaju pored mora i preko kojih se prazni zaleđe pojavljuju se i „vrulje“ ispod morske površine. Sopot je jedan od karakteristicnih vrulja sa otvorenim prelivom visoko iznad mora sa izdašnim količinama vode u kišnim periodima.
Od površinskih recipijenata u Risnu je bitno navesti Veliki potok i Spilu.
Maritimni uslovi
Risanski zaliv je na ulazu dubok 39 m, a dubina se smanjuje postepeno prema Risnu tako da je u njegovoj neposrednoj blizini dubok 13 m. Prosečna slanost Jadranskog mora je 38,22% u svom južnom delu a blizu Risna se smanjuje 2,8% zahvaljujući prisustvu podzemnih izvora slatke vode.
Minimalne temperature koje prelaze 12°C zabilježene su na dubinama većim od 20m, dok je maksimalna temperatura 26,2°C.
Prosečna godišnja amplituda plime i oseke je 1,2 m dnevno +- 20cm(plusminus).
Vetrovi,naročito jugo i bura stvaraju struje. Struje koje prate pravac jugoistok-sjverozapad duž obale imaju neznatan uticaj na kretanje vodene mase u Risanskom zalivu. Tokom vedrih dana leti,posle suša,boja mora je plava. Najčešće je plavozelena.
Flora i fauna
Ono sto je izuzetno značajno za područje Risna je prirodna postojbina oleandara i lovora.Smatra se da je Risan postojbina oleandara. Fauna ovog područja pripada mediteranskoj zoogeografskoj podoblasti paleartične,odnosno holartične oblasti. Od sisara znatno su rasprostranjena velika i mala lisica, zatim krtica,a u širem smislu šakal i kuna.
