Crimêye
Èn årtike di Wikipedia.
Li Crimêye (e rûsse: Крым, Krym, en oucrinnyin: Крим, Krim, e tatår: Qırım), c' est l' boket d' l' Oucrinne, metou pår a Nonne, k' est on cåziyea, di 27.000 km², divins l' Noere Mer. C' est eto ene republike otonome e l' Oucrinne, avou deus miyons et dmey di dmorants. Si mwaisse-veye est Simferopol.
Ådvins |
[candjî] Djeyografeye
Li Crimêye fwait 27.000 km² long et lådje. Les deus tîces bijhreces, c' est tot setch payis. Li tîce nonnrece, c' est des tienes, disk' a 1.500 metes hôts, les Crimski Gori, ki vnèt rtoumer roed so Noere Mer. Sol pindant nonnrece des montinnes di Crimêye, il î fwait foirt doûs. Eto, totes les pladjes inte Alouchta et Sebastopol sont griblêyes di tourisses ki vnèt di "totes les Rûsseyes" et co d' pus lon.
[candjî] Les djins k' î dmorèt
Gn aveut 2.550.000 djins ki dmorént el Crimêye e 1991, des Rûsses (65 åcint); des Oucrinnyins (22 åcint) et des Tatårs (10 åcint). Li restant (3 åcint), c' est des Bielorûsses, des Årmenyins, des Greks, des Almands, et des Vîs-Djwifs (Karayiches).
[candjî] Istwere
Li Crimêye fourit colnijheye påzès Greks a pårti do 7inme sieke divant Dj.C. E 5inme sieke divant Dj.C., ele va divni on boket do Rweyåme do Bosfôre, ki va passer dizo mambornance rominne e 63 dv Dj.C.
Ezès 3inme eyet 4inme siekes ap. Dj.C., c' est les Gotes et les Huns k' abrokèt el Crimêye.
Do 8inme å 13inme siekes, c' est des peupes turks k' on rtrove avårla, pu les Mongols. Nerén, les Djinnwès et les Vnijhwès î tnèt des candlietes.
Dins les anêyes 1440, dizo l' prince Haji Giray, li Crimêye est ene principåté (xhanat) cåzu dislaxheye, avou Baxhatchassaray come mwaisse-veye. E 1475, li Crimêye ricnoxhe li sovrinnté teyorike do zultan Otoman Mehmed II. Mins ci n' est k' e 16inme sieke ki les Turks si vlèt rinde mwaisse do payis, tot disdjocant et replaecî les princes (xhan) ki s' redivént. Adon, les princes di Crimêye estént sovint e margaye avou l' Moscoveye, et dårént diski dins les forbots d' Moscou (li dierin côp e 1571).
Di 1736 a 1739, li Rûsseye, aloyeye a l' Otriche-Hongreye, atake l' Impire Otoman po sayî di s' rinde mwaisse del Crimêye eyet del Noere Mere; mins ele doet rinoncî et siner l' påye di Nissa.
Pus tård, Catrene II (sipotêye e walon li Catin), k' aveut on toû dipus kel diale, s' arindja po dislaxhî li Crimêye di l' Impire Otoman (Påye di Kucuk Kaynarja, 1774). E 1777, ele evoya des setleus Greks et Slaves. Pu, e 1783, li Rûsseye apice håynetmint li Crimêye.
E 1856, après l' guere di Crimêye, ki va fé cnoxhe li Crimêye el Walonreye, les Rûsses tchessèt des meyes et des meyes di Tatårs evoye, e ls ametant d' aveur fwait avou les Inglès, les Francès et les Turks k' estént aloyîs siconte des Rûsses.
E 1921, les Tatårs di Crimêye askepièt ene republike otonome.
E 1945, Stalene evoye di foice les Tatårs dins des ôtes payis (Azerbaydjan, Ouzbekistan) et anixhile l' otonomeye del Crimêye.
E 1954, li Crimêye, k' esteut disk' adon administrêye come ene redjon otonome del Republike Federative Socialisse et Sovietike di Rûsseye, est raloyeye a l' Oucrinne.
Å Dishonnaedje di l' URSS e 1991, gn a des Rûsses po dmander li ratelaedje di l' Oucrinne al Rûsseye; des ôtes volèt esse dislaxhîs et sovrins. Li Crimêye proclame si indepindince li 5 di may 1992, mins pus tård acceptêye di divni ene republike otonome ådvins d' l' Oucrinne.
[candjî] On ptit voyaedje el Crimêye
[candjî] Simferopol
Li veye si lome Simferopol (Сімферополь, en oucrinnwès, Симферополь, e rûsse), Acmesdjid e tatår (sicrît Akmescid en alfabet turk, et Ak Mesjid dins les tecses inglès). C' est l' dierinne gåre do trin ki vént d' Oucrinne.
[candjî] Yalta
Yalta (uk: Ялта), c' est li mwaisse-veye touristike del Crimêye. On-z î avént pa trolé-busse di Simferopol (li pus long trolé-busse di tote li viye URSS). Did la, on va aler a Solea Levant, eviè Alouchta, et a Solea Djus eviè Sebastopol. A vey:
- Poirt di Yalta.
- Måjhon da Tchekov
[candjî] Alouchta
Si scrît Aluşta e tatår, Алушта en oucrinnyin. A vey: eglijhe ortodocse, basteye a costé d' ene moskêye tatåre, ambedeus todi drovowes.
[candjî] Inte Alouchta et Yalta
- Palå da Stalene.
- Li Palå d' Livadia, la k' on-a siné l' påye di Yalta). Les troes sineus, Roosevelt, Churchill et Stalene sont tchaeke riprezinté pa s' drapea Padrî, gn a l' såle des minisses di tos les payis k' ont siné l' påye di Yalta.
Après l' meur, gn a les poirtraits saetchîs ç' djoû la.
So ene tåve, on voet co li gazete "Li Pravda" (li verité), do londmwin do sinaedje del påye
- Djårdén ås plantes.
[candjî] Inte Yalta et Aloupca
- pladje del Noere Mer, rén k' avou des bidinnes (pont d' såvion).
- Hôt-Tiene Sint-Pire (Haj Petri, 1300 m)
On-z î avént avou on teleferike.
Al copete gn a èn åbe la k' on va pinde on sovni et des sacwès da vosse, come sovni. Gn a nok ki les aduze.
- Li Ni d' Oronde (e rûsse lastatchkino Gnizdo), c' est ene curiozité po les tourisses : c' est l' raptitixhaedje d' on tchestea.
[candjî] Aloupca
Li veye d' Aloupca (Алупка, Aloupka en oucrinnyin), c' est aprume li Tchestea Gorontsvsky, basti pås Tatårs, riprin på tsår Nicolai II.
Ådfoû, on pout vey les meurs disfindreces, fwaits pås Tatårs.
Ådvins gn a des pinteures rilidjeuses ortodosses.
On trove la dins on tchestea li buro do tsår, avou s' poirtrait, et, dins ene bele tchambe, li poirtrait do fjheu d' arimeas rûsse Pouchkine.
[candjî] Sebastopol
Sebastopol (Севастополь, Sevastopol, e rûsse, Akyar e tatår) est cnoxhowe paski, tins del guere di Crimêye, c' esteut la ki les årmêyes aloyeyes ont passé cåzu èn an a voleur prinde li veye, disfindowe påzès Rûsses.
Do tins d' l' URSS, ça a stî on grand poirt militaire, sol Noere Mer, la kel 6inme flote aveut djîsse.
A vey: panorama del guere di Crimêye
Ådfoû do bastimint, on s' pout fotografyî avou l' unifôme del flote del Noere Mer (des trevéns sovietike).
Ådvins, tos les unifômes des årmêyes k' ont prin pårt al guere di Crimêye.
[candjî] Ôtès grandès veyes.
- Evpatoria (Євпаторія, Evpatoriya, en oucrinnyin; e tatår: Gözleve), sol Noer Mer a Bijhe di Sebastopol.
- Baxhatchassaray (Бахчисарай, Baxhtchisaray, en oucrinnyin; eto scrît Bakhchisaray, Bahçesaray).
