Motî:hertchî
Èn årtike di Wikipedia.
hertchî (codjowaedje)
I. [v.c.]
1. trinner (ene sakî, ene sacwè) al tere, tot fjhant ene foice. Les adjants hertchèt l' sôlêye el pote (J. Wisimus). Il ont rescontré nosse yedresse L' ôte feye, ki rwaitive a ses biesses. I vos l' ont apougnî pal tiesse Et s' l' ont hertchî dins ene djiniesse (J.C. Benoît). Cologne, Bassindje et Djhan l' Banslî ! Vos årîz bén mî fwait do braire Ki l' diale les hertchaxhe en infier (Marian de St Antoine). Pocwè don avént i hertchî des adjeyantès pires des kilometes å lon afîsse di dressî leus menirs et leus dolmens ? (J.P. Dumont). Afeye, li coshet dmoréve so s' cou et s' mwaisse el diveut hertchî (J.P. Dumont). F. traîner, emmener, tirer, haler. >> hertchî ses pîs: trinner ses pîs, tot rotant (télfeye po-z aler tot doûçmint, esprès). Il esteut måvlé et, come Lorint esteut dvant lu, i s' leya aler et hertcha ses grands pîs bin lon padrî (A. Lenfant). F. traîner les pieds.. >> hertchî a råye-cou: trinner (ene sakî) so s' dirî. I l' aveut prin pås deus pîs et i l' aveut hertchî a råye-cou dins les sticots d' djinesses. >> hertchî on bwès°.
2. saetchî målåjheymint ene sacwè d' foirt pezant, ki rôle, u ki flote. Li tcherete k' ele hertchive esteut ossu rapîçtêye ki s' harnaxhaedje ranucté d' coides (L. Lagauche). Les ôtes dissipes arivént avou l' batea, etot hertchant l' filet d' pexhons (Sint Djhan, rat. pa J.M. Lecomte). F. remorquer, tracter. >> hertchî ene berlinne: saetchî on vagonet al mwin, el hoyire.
3. assaetchî (ene sacwè) tot l' fijhant trinner on moumint (avou ene fortchele, on rustea). Avou ene fortchete, i hertchive les deus djaenes d' oû et les gros truks, et i spotchive ttafwait dins si assîte. rl a: råvler, aråvler. F. racler, enlever.
4. (imådjreçmint) prinde toltins avou lu, prinde avou lu ene sacwè ki vos ahale. Nos hertchans tertos nos ptitès mizeres. Matante, si vos vloz do vinaigue di peme, dji vs è rmetrè on cantea :: Nonna, dji n' vou rén hertchî avou mi ! (R. Dedoyart). F. traîner, trimbaler. >> hertchî a s' cou: aveur toltins drî lu (des sakîs, des sacwès k' on freut bén sins. I hertcheye tos costés ses efants a s' cou. Come les ôtes, dji hertcheye a m' cou on vî mehin k' on lome li lwè do talion, ki mes niers ravikèt a fwait ki m' cervea el pîtlêye (R. Brialmont).
II. [viebe a nén metou coplemint] (mot d' hoyire) hertchî, u poûssî on vagonet avou del hoye u des edjåjhes, del taeye disk' al cadje pol moenner evoye. Francès d' Walonreye "hercher". >> hertchî al voenne: saetchî evoye li hoye. >> hertchî al pire: saetchî les pires evoye. >> hertchî al berlinne, å batch, å gayot: a l' asulon del sôre d' indjén po tcheryî.
III. [v.s.c.]
1. råvler, rusteler. Dji n' fjha k' on sôt disso m' rustea Po hertchî dins ses boyeas (J.C. Benoît). F. ratisser, râteler, cureter.
2. trinner a tere. Vosse robe hertcheye al tere. Ké becane: li rowe di dvant si disgonfele; li tchinne a dedja potchî djus troes côps, et dins les dischindêyes, i m' fåt leyî hertchî mes pîs al tere, paski les frins n' vont nén (Y. Paquet). F. traîner, racler, frotter, toucher le sol, pendre jusqu'à terre. >> aveur ene djambe ki hertcheye: xhaler ene miete. On dit eto: haetchî l' djambe. >> aveur on bwès° ki hertcheye foû di s' faxhene.
3. aveur ene rowe ki frote, èn nén bén rôler, tot djåzant d' èn ekipaedje. Vos avoz vosse rimåke ki hertcheye. F. frotter, freiner.
4. trinner on djoû di dpus ki çou k' gn a dins les årmonaks, tot djåzant del viye lune (adon, li moes d' lune a 30 djoûs estô d' 29). Li lune hertcheye, les Muzulmans front co cwareme dimwin.
5. aler d' cresse, tot djåzant d' on meur, d' ene paroesse. Vosse måjhire hertcheye. Ene fouwire ki hertcheye. rl a: clintchî, haetchî. F. pencher, s'incliner, devenir oblique, s'infléchir.
6. (ås måyes) bodjî ene miete foû di plaece, et k' on n' pout nén, divant d' djouwer (po esse pus près, u po distourner ene aroke). F. se déplacer.
7. hawter. On hertchive come çoula, royon après royon, sorlon les manires des sårteus (S. Fontaine). On dit eto: crocter. F. houer, labourer, gratter le sol, scarifier, herser.
IV. si hertchî [v.pr.]
1. si trinner. Ni leyîz nén li ptit s' hertchî al tere. Gn aveut des plaeces k' i s' divént hertchî so leu vinte télmint k' el passaedje divneut stroet (A. Marchal). F. ramper, se traîner.
2. ariver målåjheymint. Les rinnes kimincént pa rlever l' tiesse foû des sankes, pu ele sitindént leus grandès pates po s' hertchî å boird di l' aiwe (G. Pècheur). Li vî ome tot moussant dins li ptite oto: on va waitî di s' hertchî ladvins. F. se hisser.
Etimolodjeye: tîxhon "herke" (grand rustea).
| hertcheu, hertcheuse u hertcheyresse [o.f.n.]
1. li ci (cene), li biesse ki hertcheye ene sacwè. C' esteut-st ene grande tcherete a tchéns hertcheye pa deus hinguès rossêyès biesses ki n' polént cåzu pus hop; ene grosse vwès d' ome ecoraedjive les hertcheus : alez ! hay ! måssîtès curêyes ! (J.P. Dumont). F. bête de somme, haleur.
2. (vî mot d' houyire) ovrî ki hertcheye (u ki poûsse) ene berlinne, on galiot, on batch. Les indjenieurs, c' est des foteus d' imbaras, i sont pus biesses ki l' dierin des hertcheus (G. Fay). >> batch di hertcheu: foirt pitite caisse, po mete èn ectolite di tcherbon, montêye so patins u so rowes, po tcheryî å tcherbon dins les foirt bassès taeyes. Li hertcheu å batch hertcheye si batch padrî lu avou s' burtele. Li hertcheu al berlinne tchôke si berlinne divant lu (ramexhné pa J. Haust). Mi pa esteut hertcheu ås batchs å Maket (L.J. Alexis). F (Wallonie). "hercheur".
| hertchaedje [o.n.]
1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si adierça) pol viebe "hertchî" eyet "si hertchî". Li hertchaedje est åjhey so cisse pavêye ci. Loukîz a: tcheriaedje, trinnaedje. F. traînage, tirage, halage, roulage, charriage, "herchage", traction, remorquage, transport, déplacement, raclage, ratissage, enlèvement, frottement, freinage, inclinaison.
2. (mot d' houyeu) plaece ki les hertcheus passèt. On målåjhey hertchaedje å batch (ramexhné pa J. Haust). F. voie, passage, parcours.
| hertcheye [f.n.]
1. longue traece k' on voet al tere, leyeye pa ene sacwè k' a stî hertchî, u ki s' a hertchî. Li voye esteut tote coviete d' ene hertcheye di tere (E. Dethier). On dit eto: trinnêye, hetche, hertchåde. F. traînée, trace.
2. (djeu d' boutchon) tchessaedje evoye del pire di l' ôte, ki s' a vnou rashir sol vosse, tot près do boutchon, tot bouxhant dso avou ene deujhinme pire da vosse. T' as l' droet do fé ene hertcheye (J. Wisimus). F. dégagement.
| hetche [f.n.]
1. hertcheye. F. traînée.
2. passêye d' on lumçon. F. trace.
3. gretaedje al tere avou s' pî, po mete ene rimåke. F. marque, repère.
Etimolodjeye: sivierba di "hertchî".
| hertchåde [f.n.] hetche, hertcheye. F. traînée, trace.
| hertchire [f.n.]
1. djins ki vs shuvèt todi, ki vos hertchîz todi avou vos; sacwè ki trinne padrî vos. Il a ene bele hertchire après s' cou. F. escorte, suite, détachement.
2. paskeye ki n' finixh måy. C' est ene bele hertchire ki t' contes la (ramexhné pa L. Remacle). Loukîz a: sipoûle. F. histoire interminable, saga, narration.
| hertchoe [o.n.] ahesse ki sieve a hertchî, et aprume: a) po hertchî l' pourcea, del plaece k' on l' a touwé eviè la k' on l' va broûler. b) po hertchî les gades di four sins les dismantchî. F. traîneau.
Parintêye :
Mot d' aplacaedje :
- Dipus d' racsegnes so l' ovraedje dins les houyires.
- Dipus d' racsegnes so les calcaedjes di mots walons pa des lingaedjes etrindjirs.
