Kî çk’ a touwé JFK ? (roman)

Èn årtike di Wikipedia.

Kî çk' a touwé J.F.K. ?, c' est on roman e walon sicrît pa Chantal Denis, ey eplaidî dons l' coleccion Somme Denis e 2006.

C' est l' prumî scrijhaedje avou l' ehåyeye ortografeye namurwesse.

Sol cou-coviete, on vout k' ça soeye li prumî roman policî e walon. Portant, li minme sicrijheuse aveut ddja siné "On byin bråve ome" et Emile Sullon "L' ome ki n' dimandéve rén. Mins dins l' prumî, gn aveut bén on moude, mins pont d' ekipe d' inketeus. Li roman da Sullon, c' esteut on live comike, avou des policîs, mins sins moude.

Cial, n a tot çou k' I fåt. Ene djin ki dihote tré les prumirès pådjes (p. 5). C' est J.F.K.. Nonna, ci n' est l' racourtixha di John Fitzerald Kennedy, mins les prumirès letes di Jacques-Ferdinand Kinård, li boss des Contribucions a Nameur, l' I.S.I. K' aveut tos les dfåts, eyet, shuvanmint, k' esteut veyou evi di tos ses dzotrins.

Li commissaire metou po inketer : Toenne Fougnant, k' on lyi a dné èn aidant, ki vént djusse di moussî foû del sicole di police : Flupe Nareus.

Nén åjhey di discramyî l' lonxhea : gn a bén 15 djins ki boutnut dins l' minme siervice. D' acoird, na aveut shijh ki n' estént nén la li djoû do moude, des controleurs ki sont amon les "pratikes", Mins ça n' vout nén dire tcherete : l' ome a stî epwezné a l' årsinik, on pwezon k' on pout dner pa ptitès dôzes.

Pol lijheu(se) s' î rtrover dins les ki-pôrént-esse moudreus, Nareu a fwait, so s' copiutrece, on discrijhaedje do personel des Taeyes di Nameur, avou po tchaeke djin, al varade, les pondants et les djondants (p. 20-24).

Pont di grandès tecnikes des policîs ameerikins. Djusse des rescontraedjes avou les suspets. K' il î fåt co radjouter l' feme Kinård, k' i n' s' etindeut waire avou si crantchou d' ome dispu bele ådje.

Po dire li veur, l' inkete ni va nén rade; come di djusse po des policîs d' Nameur. Li prumî vraiy indice n' aparexhe k' al pådje 66 (end a 113). Et al fén des féns, ci n' est nén vormint les inketeus ki trovnut l' corin, … al pådje 112. Dj' ô bén kel suspinse deure disk' ås dierinnès royes. Il est etertinou pa sacwants côps d' teyåte foiravant sol difén do live (p. 87, 103, 107).

On clapant live, si on radjoute ene miete di sintimints des persounaedjes, des tuzaedjes so les djoûs d' ouy, et on motlî foirt ricwerou.

Il a stî saetchî a fok 100 egzimplaires, mins motoit k' n årè ene deujhinme edicion.

Ådvins 1 Plaçaedje dins li spåce et dins l' tins 2 Rireyes et baltreyes 3 Corwaitaedje tecnike 3.1 Stîle : tranzicions 3.2 li walon 3.3 noûmots 4 tipografeye 5 Idêyes del sicrijheuse muchieyes dins l' live

[candjî] Plaçaedje dins li spåce et dins l' tins

C' est bén clairmint dit : J.F.K. a la ses hozetes leyî li djudi 27 d' octôbe 2005 (c' esteut bén on djudi). Et li spoûle si passe a Nameur, Walonreye. L' inkete est tote fwaite li prumire samwinne do moes d' djanvî 2006. So les gazetes do trevén del novelan, on-z a djåzé do radmarêye di Taylande èn an dvant e 2005 (p. 83).

Fougnant sait k' c' est semdi å lére del coirnêye "shijhes et paskêyes" del gazete "Vers l'Avenir" (p. 71). Li ptit monde des waloneus est eto bén prezint dins l' live. On djåze des spots da l' abé Henin. Dins l' djivêye des romans policîs k' Estele (ene mwaisse suspeke) a so si axhlete, gn a "on byin bråve ome" (p. 91).

[candjî] Rireyes et baltreyes

• Djeus d' mots

Cwand ses tchîfs ont veyous k' Fougnant n' est pôreut vudî tot seu foû d' ene pareye djote, I lyi ont dné ene sakî pol copler. Nareus, on djonne adjint d' après Bovegne. Fougnant inméve ostant travayî tot seu. U adon, i faleut ene sakî a si idêye. Fåte d' awè mia, il a bén dvou responde : "K' i vegne !" (p. 14; xhinaedje do spot "S' il est d' Bovegne, k' i vegne; s' il est d' Dinant, nos l' ritchesrans").

• nos d' famile : c' est purade des såvaedjes nos ki des nos d' famile : Fougnant, Nareus, Matile Couperou, Nanesse Tchenu, Mardjo Gayet, Mayane Custwèt, Margo Lansene.

[candjî] Corwaitaedje tecnike

[candjî] Stîle : tranzicions

So on ptit bleuw nouwaedje, k' il est, Nareus ! // Li comissaire Fougnant, c' est dins ene grosse noere sipesse nûlêye, lu k' i s' cotape.

[candjî] li walon

Gn a todi ene banslêye di zûnants spots et ratourneures.

On trove les prumirès dnêyes pratikes so l' pordjet d' ehåyeye ortografeye namurwesse.

• Motlî ki prind des mots did pus lon :
  • Tchålerwè : vudî, I s' è caye.
  • Lidje : copleu, planket, måvler, radjoû.
• Croejhete
  • codjowaedje di l' Årdene : d(i)ner estô di "doner"
  • Rissaetchaedje do prono sudjet "i". Mins il est replaecî, droldimint, pa ene faflote, çou ki dene on shuvion nén trop catolike di deus faflotes ki s' shuvnut (loukîz p. 29, roye 16, p. 30, r. 10, p. 48, r. 17, p. 104, r. 7).

[candjî] noûmots

• riwalonijhîs calcaedjes : lîbrîye (livreye), estô do setch calcaedje "librêrîye.
• rapexhaedje di vîs mots : taeyes po contribucion, sitindou a l' Institucion.

On drole di mestî ki d' travayî dins les taeyes. (p. 19).

• sitindaedje di sins : sitaminet estô di snak;
• calcaedjes di l' inglès : djob (p. 23)
• calcaedje di l' almand : arbeter (p. 26)

[candjî] tipografeye

Les faflotes aparexhnut al fén del roye.

Come sovint, li manke di disfaflotaedje divintrin (rîle tipografike da Francard) djowe des mwais toûs : des mots s' ritrovnut discôpecîs a non-syince : qui r'_fait (p. 20, r. 20), d'_dins (p. 84, r. 5).

[candjî] Idêyes del sicrijheuse muchieyes dins l' live

Li scrijheuse n' avize nén vey voltî les novelès dujhances et manires di djåzer ki vnèt d' Amerike. Come po l' esté Sint-Mårtén : pocwè l' lomer "esté indyin" ? Et les grigne-dints, ça n' valeut i nén mî k' l' alowene. Ça n' vént nén d' Amerike, mins c' est Piron parey : pocwè aveur disbatijhî li balwer Ad Aquam et li rlomer "Boulvård Baron Huart".

Kéne idêye d' aler dner des nos d' djins, des politikîs, å pus sovint, a des pavêyes ? (p. 35).

Fin corwaitaedje sociolodjike :

Nareus, l' imådje des djins d' asteure : pinser a lu po cmincî, s' amuzer, viker. Fougnant : l' imådje des djins so vî tins. Fé atincion ås ôtes, li dvwer po cmincî, l' amuzmint après. Bouter, travayî, arbeter, bezognî. C' est bén seur li Flupe k' a råjhon. Et prouve k' il est dins l' bon, c' est çou k' I voet avou l' Fougnant. Èn ome todi tinkyî, ki doet tofer prinde des droukes po ci et po ça. I n' vike ki po si ovraedje, mins ci n' est nén todi lu kel fwait rire. N' awè dins s' boke kel divwer des djins. Nareus, lu, c' est d' ses droets k' on lyi a cåzé. D' acoird, Fougnant, c' est s' tchîf. Mins åwe ! Si ça n' va nén tot droet, il irè å sindicat, da. (p. 26).