شاه ايسماعيل خطایی
Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا
شاه ايسماعيل خطایی (17 اييول 1487 - 23 ماي 1524، اردبيلده دفن اولونموشدور)
آذربايجان صفوي دؤولتي نين قوروجوسو، بویوک دؤولت خاديمي، سرکرده و شاعير.
بؤيوک دؤولت خاديمي شاه ايسماعيل خطایی آذربايجان و ايراندا، مؤحکم دؤولتچيليک سيستئمي ياراتميشدير. شاه ايسماعيل آذربايجان ديلين دؤولت ديلي ائديب، ميللي دؤولتچيليک عنعنه لري، باخيميندان، آذربايجانين دؤولتچيليک تاريخينده يئني مرحله ايدي.
[redaktə / تحریر] حياتي
شاه ايسماعيل خطایی 1487-جي ايل ييولون 17-د اردبيل شهرينده کؤکو تاريخين چوخ-چوخ اوزاق چاغلارينا گئديب چيخان نوفوذلو، شؤهرتلي بير آذربايجانلي (بعضي ادبياتلاردا سهون کورد منشالي کيميده گؤستريلير) عاييلهسينده آنادان اولموشدور. او، آتا طرفدن شئيخ صفي الدّينين نسليندن ايدي. شاه ايسماعيلين آتاسي شئيخ حئيدر، باباسي شئيخ جونئيد اولموشدور. شاه ايسماعيل آنا طرفدن ده دؤورونون حاکيم و کؤکلو بير عاييلهسينه منسوب ايدي. اونون آناسي عالمشاه بييم( عالمشاه بيگيم) آغقويونلو حؤکمداري اوزون حسنين قيزي، سولطان يعقوبون باجيسي ايدي.
شئيخ حئيدر دؤيوشده خيانتله اؤلدورولدوکدن سونرا (1488)، ايسماعيل آناسي و قارداشلاري - سولطانعلي و ايبراهيم ايله بيرليکده ايستخرده (شيراز) حبسده ساخلانيلير. اوندا ايسماعيلين هله ايکي ياشي تامام اولماميشدي. بير مودتدن سونرا روستم ميرزه قارداشلاردان ايستيفاده ائتمک مقصديله اونلاري حبسدن آزاد ائدير. لاکين دؤيوش زاماني ايسماعيلين بؤيوک قارداشي سولطانعلي نين و «قيزيلباشلار»ين نئجه شوجاعت گؤسترديگيني گؤروب قورخويا دوشور، اؤزونو و سولاله سيني گله جک بلالاردان قورتارماق اوچون شئيخ جونئيد نسلينه سون قويماق قرارينا گلير. او، شئيخ سولطانعلي نين اوزرينه قوشون گؤندريب اونو اؤلدورتدورور. اؤلوموندن اؤنجه شئيخ سولطانعلي ايسماعيلي اؤزونون ورثه سي تعيين ائده رک اردبيله گؤندردي. «قيزيلباشلار» ايسماعيلين آختاريلديغيني گؤروب اونو بير مدت اردبيلده داها سونرا رشت ده گيزله ديرلر.
سونرا اونو لاهيجانا، گيلان حاکيمي ميرزه علي نين سارايينا گتيريرلر. گيلانا گلنده ايسماعيل يئددي ياشيندا اولور. بورادا او، حسن خانين حيمايه سي آلتيندا لهله حوسئين طرفيندن تربييه اولونور. ايسماعيل تقريبن 6 ايل بورادا قالاراق، تانينميش امير و عاليملرين رهبرليگي آلتيندا اؤزونون ديني، دونيوي و حربي تعليملريني داعوام ائتديرير.
13 ياشيندا ايسماعيل آرتيق موستقيل شکيلده سياسي و ديني فعاليته باشلايير. 1499-جو ايلين آوقوست آييندا ايسماعيل اؤزونون ياخين تربييه چيسي و مصلحتچيسي اولان بير نئچه قيزيلباش طايفا باشچيسي ايله بيرليکده قوشون توپلاماق اوچون اردبيله يوللاندي. او، 1500-جو ايلين يازيندا شاملي و روملو طايفالاريندان، هابئله قاراداغ و تاليش اهاليسيندن اونا قوشولموش 2 مينه ياخين قيزيلباشلا قاراباغ، چوخورسد، شوراگيل، کاغيزمان، تيرجان يولو ايله ارزينجانا گلدي. بورادا قيزيلباش طايفالاريندان، هابئله قاراداغ صوفيلريندن تقريبن 7 مين طرفدار توپلاياراق 1500-جو ايلين آخيرلاريندا شيروانا هوجوم ائتدي و شيروانشاه قوشونلاريني مغلوبيته اوغراتدي. دؤيوشده شيروانشاه فرروخ ياسار اؤلدورولدو. 1501-جي ايلين پاييزيندا تبريزه داخيل اولان ايسماعيل اؤزونو شاه اعلان ائتدي. بونونلا دا پايتاختي تبريز اولان آذربايجان صفويلر دؤولتي نين اساسي قويولدو.
شاه ايسماعيلين تابع اولماق تکليفيني ردد ائدن آغ قويونلو حؤکمداري مورادلا 1503-جو ايل اييونون 21-ده همدان ياخينليغيندا دؤيوش ده قيزيلباشلارين غلبه سي ايله نتيجلندي. سونراکي ايللرده شاه ايسماعيل بوتون ايراني، خوراساني، ايراقي-عربي صفويلر دؤولتينه قاتدي.ونون دؤورونده صفويلر دؤولتي ياخين شرقين قودرتلي دؤولتلريندن بيرينه چئورلدي. 1514-جو ايلده سولطان اي سليمين (1512-20) باشچيليق ائتديگي عوثمانلي اوردوسو ايله چالديران دوزونده باش وئرميش دؤيوشده قيزيلباشلار مغلوبيته اوغراديلار.
سونراکي ايللرده شاه ايسماعيل شکي حاکيمليگيني، شيروانشاهلاري، گورجو چارلاريني صفويلردن آسيلي وضعيته سالدي. او، شکييه نؤوبتي سفردن اردبيله قاييدارکن وفات ائتدي. يئرينه اوغلو اي تهماسيب کئچدي.
اونون اؤلومو ايله باغلي قايناقلاردا بئله بير قئيد واردير کي، شاه ايسماعيل اؤلوموندن بير قدر اول اووا چيخير. شاه داغدا اؤز آداملاري ايله جرگه اووو تشکيل ائدير. اوو شنليگي قورتارار-قورتارماز او، آغير شکيلده خستله نير و درهال اردبيله قاييدير. بورادا دا اونون حالي ياخشيلاشمير. تله سيک تبريزه يولا دوشورلر. يولدا سراب ياخينليغينداکي منقوتاي آدلي يئرده حالي او قدر آغيرلاشير کي، دوشرگه سالمالي اولورلار. حکيملرين موعاليجه سي بير فايدا وئرمير. حؤکمدار شاعير 1524-جو ايلده مايين 23-ده وفات ائدير. جسه ديني اردبيله گتيريب شئيخ صفي توربه سي نين يانيندا دفن ائديرلر.
شاه ايسماعيل خطایی 38 ياشيندا، حياتي نين، ياراديجيليغي نين، آرزولاري نين ان قاينار بير چاغيندا دونيادان کؤچور، لاکين قيسا عؤمرو مودتينده گؤردويو ايشلر اونا اؤلمزليک قازانديرميش، اونو آذربايجان خالقي نين سياسي و مدني تاريخي نين ان پارلاق صحيفه لريندن بيري نين ياراديجيسي کيمي تانيتديرميشدير. شاه ايسماعيلين يوکسک حربي ايستعدادي حاقيندا ک. مارکس يازميشدير: «صفويلر خانداني نين بانيسي شاه ايسماعيل فاتئح ايدي. او، اون دؤرد ايلليک حاکيميتي دؤورونده اون دؤرد عيالت فتح ائتميشدي»
[redaktə / تحریر] شاه ايسماعيل شخصيتي، تاريخده کي يئري
شاه ايسماعيل چوخ نادير دوهايا ماليک بير شخصيت اولوب. او، هله اوشاق ياشلاريندان ايدمان اويونلارينا، جيدير ياريشلارينا بؤيوک هوس گؤسترير، تئز-تئز اووا گئديردي. سرکرده ليگي دؤورونده او بير نئچه زورخانا آچديرميشدي کي، بورادا بايرام شنليکلري دوزنلنر و پهلوانلار اؤز گوجلريني سينايارديلار. شاه ايسماعيل هم ده رسسامليق و خطاتليق باجاريغي ايله ده سئچيلير، کيتاب اوخوماغي چوخ سئويردي. اوزون حسنين تبريزده ياراتديغي مشهور کيتابخانانين نزدينده او، يئني تيپلي گئنيش بير کيتابخانا آچديرميشدي کي، بورادان نينکي اؤز اؤلکهسي نين اهاليسي و عاليملري، حتّی قونشو اؤلکهلرين عاليملري ده ايستيفاده ائديرديلر.
بوتون موثبت کئيفيتلر بو بؤيوک شخصيتده توپلانميشدي. شاه ايسماعيل بوتون بونلارلا ياناشي گؤزل سسه ده ماليک ايدي. بربد آدلانان آلتده گؤزل چالير و اوخويوردو. او، اوشاق ياشلاريندان شعر يازماغا باشلاميشدي. شعرلريني ائله آيدين و نصيحتاميز طرزده يازيردي کي، اونو اوخويان هر بير کس، حتّی اهالي نين ان ساوادسيز طبقه سي بئله بو شعرلري اوخودوقدا نسه اؤيره نير، اؤزو اوچون نتيجه چيخاريردي.
شاه ايسماعيل دينه باغلي بير اينسان ايدي. لاکين بو خوصوصيت اونا رئالليغي اولدوغو کيمي قبول ائتمه يه مانع اولموردو. شاه ايسماعيل هئچ واخت تاماهکار اولماميش، نفسي اوجوندان سهولره يول وئرمه ميشدي و شخصيتيني، لياقتيني هر شئيدن اوجا توتموشدو. او، اينسانليغا، گؤزللييه بؤيوک قييمت وئرير و هر شئيده گؤزلليک آختارماغا چاليشيردي. شاه ايسماعيل آز حيات سورمه سينه باخماياراق يالنيز خئييرخاه ايشلر گؤرمه يه جان آتميش، شردن، پيس عمللردن اوزاق بير اينسان اولموشدو.
شاه ايسماعيل هم ده مغرور، آزاد فيکيرلي، اؤز قودرتينه اينانان بير سرکرده، حاقيقت يولوندان ذره قدر کنارا چيخمايان نجيب اينسان ايدي.
شاه ايسماعيل هميشه خالقي نين ريفاهي اوچون چاليشيب، قوردوغو قودرتلي دؤولتين دايم چيچکلنمه سي اوچون اليندن گله ني اسيرگمه ييب. دايما خالقين آراسيندا اولوب و خالقي نين درد-سرينه شريک اولوب. حتّی روايته گؤره، شاه ايسماعيل درويش پالتاري گئيينيب مملکتي گزيب دولاشار و خالقين درد-سري ايله ماراقلانارميش.
او، اوشاق ياشلاريندان سرکرده ليک ائتمه سينه باخماياراق، درين دوشونجه قابيليتينه، سرکرده ليک باجاريغينا ماليک ايدي. طرفدارلارينا قارشي هميشه صداقتلي اولموشدو و دؤنوکلويه نيفرت ائديردي. بو خوصوصيتينه گؤره ده طرفدارلاري اونا درين حؤرمت بسله يير و اينانيرديلار.
هر بير آدديميندا ديقتلي، احتياطلي اولان شاه ايسماعيل عاغيللي مصلحتلره ده قولاق آسير، عقيده، مسلک يولوندا صداقتله حرکت ائديردي. دؤيوشه نيکبين احوال-روحيييه ايله گئدردي. او، بؤيوکله-بؤيوک، کيچيکله-کيچيک اولماغي باجاريردي.
شاه ايسماعيلين آپارديغي موحاريبه لر اونون واحيد آذربايجان دؤولتي ياراتماق آرزو و ايستگيندن ايره لي گليردي. او، آذربايجان ديليني دؤولت و شعر ديلينه چئويرميش، اؤلکهنين سياسي، ايجتيماي، ايقتيصادي و مدني اينکيشافي اوچون اؤلچويگلمز درجه ده بؤلوک ايشلر گؤرموشدور.
حياتي نين ايلک آنلاريندان دايما تهلوکه ده اولموشدور. هله آلتي ياشي اولاندا موريدلر طرفيندن قاچيريلماسايدي اؤلدوروله جکدي. لاهيجاندا اولدوغو مودتده ده دايم اونو تهلوکه گؤزله ييردي، آلتي ايل گيزلين ياشادي. اون ايکي ياشيندا تاليش مهممد بيين اليندن چتينليکله ده اولسا قاچا بيلدي.
اله کئچمه مکله اؤزونه يانداش توپلايابيلمک اوچون مينلرجه کيلومئتر يول قت ائتميشدير، آيري-آيري ايقليملره، هويونو-سويونو بيلمه ديگي طايفالار آراسينا گيرير، قارشيلاشديغي هر کسي اينانديريب يانينا لا بيليردي. آنادولودان دا مينلرجه، اون مينلرجه اينسان آياقيالين بو گنج آدام اوچون يوللارا دوشوردو. بو يوللارا دوشمکده تورک اينانجيندان علاوه اوشاق شاهين کيمليگي بؤيوک رول اويناميشدير. عوثمانليدا آختارديغيني تاپمايان آنادولو خالقي، خوصوصيله عرضيجان، سيواس، کارامان تورکمنلري شاها دوغرو يولا چيخديلار. بو گئديش ايللرجه داعوام ائتديکجه سولطان ياووزا وئريلئن بير ديلئکچئده " بودور بير زامان گلدي کي، روم اؤلکهسي نين خالقي نين چوخو اردبيللي اولوب کافيره دؤندو. " دئييله جکدي.
خوجا سادئددين، بو کؤچو ول تايفئنين کالاني داهي تئرک-اي دييار ائتمئک ايستئديلئر. اؤلوسو، ديريسينئ يوکلئنيپ جوملئسي چيکوپ گيتمئک ايستئديلئر. دئيه ايززاه ائدير.
شوبهه سيز بو گئديشي، آنادولودا کيمسه سيز قالان تورکون اورادا اؤنم و تهلوکه سيزليک قازانما ايستگينه باغلايانلار دا واردير. ؤمروندئ وئ ديياريندا کئندويئ آدئم دينمئيئن بيکارلار تومان (تومئن) بئيلئري اولوپ هاددئن ضيادئ ايتيبار بولدولار. ايشيتئن چيکتي گيتتي. يئريندئن آيريلوپ يوردونو تئرک ايدوپ چيفتين چوبوغون داغيتتي.
عوثمانلي و دولکادرلي مانعلري بو يوروشو دايانديرا بيلميردي حج يئرينه اردبيلي زيارت ائدنلر، بيز ديرييئ واريريز، اؤلويئ دئغيل. " دئييرلردي. بو فيکري آشيق پاشازاده، بير سؤيلنتي کيمي آختارير.
سؤزسوز کي، بو حيصه -حيصه آخي نين سونوندا دوران شخص ائله-بئله، سيراوي بير شخص دئييلدي. اؤز دؤورونه گؤره موکممل تحصيل گؤرموش بيريسي ايدي. بو ياشدا ان قانلي بوغوشمالارين ايچينه گيريب چيخميشدير. چوخ گؤزل بير دؤيوشچو و اووچودور. 1500-جي ايلده تئرجان-ساريقاياسيندا بير ماغارادا ياشايان وئ اينسانلارا هوجوم ائدن آييني اوخلا ووروب اؤلدوره بيله جک قدر قوووتلي و جسارتليدير.
آذربايجاندا خطاي ايرثي نين اؤيره نيلمه سي سووئت حاکيميتي ايللريندن باشلانميشدير. آذربايجانين تاريخچي و ادبياتشوناس عاليملريندن س. مومتاز، ه. آراسلي، م. قولوزاده، ه. مممدوو، او. افندييئو، م. آبباسلي کيمي موتخصيصلرين بو يؤنده آپارديقلاري آراشديرمالار و يوروتدوکلري مولاحيظهلر خوصوصيله ديقتي جلب ائدير.
[redaktə / تحریر] شاعير خطاي
شاه ايسماعيل خطایی آز ياشاماسينا، واختي نين چوخونو دؤولت ايشلرينه صرف ائتمه سينه باخماياراق زنگين و چوخجهتلي بير ايرس ياراتميشدير. او، هم اروز، هم ده هئجا وضعنينده، هم ائپيک، هم ده ليريک ژانرلاردا قلميني ايشلتميش، يادداقالان، نومونه، اؤرنک اولا بيلن اثرلري ايله ادبياتيميزي زنگينلشديرميشدير. اونون صميمي، اورکدن قوپوب گلن، زامانين قارشييا قويدوغو طلبلره جاواب کيمي مئيدانا چيخان پوئزيياسي چوخ واخت سياسي-ايجتيماي فاليتي ايله بيرلشميشدير. بو پوئزييا گاه قيلينجلا برابر دؤيوش مئيدانلارينا گئتميش، گاه مودريک ائل آغساققاللاري نين، طريقت شئيخي نين اؤيودلرينه چئوريلميش، گاه دا دونيايا و اينسانا محبتله دولو بير قلبين ترجوماني اولموشدور. بو پوئزييا قهرمانليغا، گؤزللييه، معنوي صافليغا محبتله، شره، عئيبجرلييه، عقيدهسيزلييه، دؤنوکلويه، صداقتسيزلييه، جيليزليغا نيفرتله دولودور. بو پوئزييا، هر شئيدن اول، معنوي آزادليغي تصديق ائدير. دين و شريتين معنوي عصارتيني بو پوئزييا قبول ائتمير. دونياگؤروشو اعتيباريله پانتئيست اولان شاعير منصور هللاج و نسيمي کيمي «نلهق» («منم آللاه») شوعاعرينا، ايدئياسينا طرفدار چيخيب اؤزونو «وهدت گولزاري نين بولبولو» آدلانديرير:
چون خطايدير بو گون گولزاري-وحدت بولبولو،
دخي اول زاغي-سييه گولزاره گلمسون.
بوتون کايناتي ايلاهي، موطلق وارليقلا بير سايان، ياراديجي ايله ياراداني، اينسانلا آللاهي عئينيلشديرن و بو عئينيليگي وحدت گولزاري، اؤزونو ايسه بو وحدت و بيرليک گولزاري نين بولبولو، شاعيري آدلانديران خطاي اؤزونو «موتلق حاقيقت» («حققي-موطلق») دئيه وصف ائدير:
انالحق سيرري اوش کؤنلومده گيزلي
کي، حققي-موطلقم، حق سؤيلرم من.
بؤيوک موتفککير شاعير نسيمي کيمي ختاي ده گؤرونن هر شئيده، او جومله دن اينسانين سيماسيندا ايلاهي وارليغي گؤرمه يه چاغيرير:
يقين بيل اهلي-ايقرارين يانيندا
يئرو گؤگ جومله حاقدير، اولما گومراه…
تا سني گؤردو خطاي والئهي شئيداييدير،
خانه سي گؤزدور حق اوزون گؤرجک کي، بيدار اولمادي؟
شاعيرين پانتئيست اولماسي اونون پوئزيياسينا دا گوجلو تاثير گؤسترميش، اونا داها جسارتلي هومانيست روح وئرميشدير. لاکين بو جسارت خطاي نين ياراديجيليغيني صيرف طريقت پوئزيياسينا چئويرمه ميشدير. او، بوتون مقاملاردا رئال حيات و رئال اينسان حاقيندا دوشونموش، رئال اينسانا موراجيعتله يازيب ياراتميش، رئال اينساندان و اونون هيسسلريندن، قايغيلاريندان صؤحبت آچميشدير.
اونون شعرلرينده خئيير و شر آنلاييشلاري ايله باغلي فيکيرلر ده واردير. بو مثله ده خطاي نيظامي ايله همفيکيردير. او دا بئله حساب ائدير کي، اينسان ياخشي-يامان نه ايش توتسا، اونون بحره سيني گؤره جک، پيس عمل صاحيبي اؤز عمللري اوچون خجالت چکه جکدير. آنجاق خئيير ايشلر، عمللر آرخاسينجا گئدنلر هر جور خجالت، پئشمانليق هيسسلريندن اوزاق اولاجاقلار.
خطاينين شعرلرينده اينسان، ليريک قهرمان مغرور، آزاد فيکيرلي، اؤز قودرتينه اينانان بير وارليق کيمي ترننوم اولونور، اونون اؤلمزليگي، ابديليگي، ان عاغيللي بير شخص اولماسي، دوشمنلرين جانينا ولوله سالماغا قادير اولدوغو دؤنه-دؤنه نظره چاتديريلير.
هله خيي اسرده نيزامي گنجوي سوفيزمه رغبتله ياناشميش، سوفيلري اورکدن خبردار اولان آداملار کيمي تقديم ائتميشدير. شاعيرين «سيرلر خزينه سي» اثرينده موختليف خاراکتئرلره ماليک سوفي صورتلري ياراديلميشدير. خطاي ده سوفيلري حالال و هارام يولا گئدنلر آدي ايله ايکي يئره آييرير. او، ان يوکسک اينساني کئيفيتلري اسل سوفيلر آراسيندا آختارير، اؤز موريدلريني اسل سوفي کيمي حرکت ائتمه يه، سوفي - اينسان آديني اوجا توتماغا چاغيرير:
سوفي ايسن، آليب-ساتما،
حالالينا هارام قاتما،
يولون اَيريسينه گئتمه،
دوغرو يولا نظر ائيله.
شاعيرين نظرينده حاقيقي سوفي اسل اينساندير. اوندا آليب-ساتماق، هاراما مئيل ائتمک، اَيري يولا گئتمک کيمي حرکتلر، صيفتلر اولا بيلمز. اگر هر هانسي بير سوفي بو صيفتلره ماليک دئييلديرسه، او سوفيليکدن ده، اينسانليقدان دا اوزاق بير آدامدير. خطاي بئله سوفيلري ردد ائدير.
خطاينين پوئزيياسيندا ائهکامچيليغا، مؤوهوماتچيليغا، اينسان معنوياتيني بوخوولايان زنجيرلره قارشي گوجلو بير اعتيراض واردير. خطاي شعرينين عصاس اوبيئکتي اينسان، عصاس قايه سي اينسانا محبتدير. خطاي دؤورونده ايسلام دينينين اينسان ايدئالي ايله هومانيست ضياليلارين اينسان ايدئالي بير دئييلدير. ديندار اينسان هر جور ايستک و آرزولاريني بوخوولاييب جنّت خيالي ايله ياشاييرديسا، هومانيست ضياليلارين ايدئال اينساني اسل جنّتي بو دونيادا آختارير و تاپيردي. اينسانسيز دونياني و جنّتي بارسيز باغا بنزه دير، اينسانسيز جنّتي ايستميردي:
نئيلرم اول جنّتي، ايچينده ديلدار اولماسا؟!
قوي آني ويرانه قالسين - باغچادا بار اولماسا.
شاعير اينساني يئر اوزونون ان قييمتلي گؤوهري سايديغيندان اينسانسيز اولان، اينسانا ضيد اولان، اينسانين صداقتينه مانع، بوخوو، انگل اولان هر شئيي ردد ائدير.
خطاينين شعرلرينده گاه رئال اينساني سئوگي ترننوم اولونور، گاه دا محبتدن گئنيش فلسفي بير کاتئقورييا کيمي صؤحبت آچيلير. هر ايکي حالدا محبتين ترننومو اونون هومانيزمي، فيکير سربستليگي ايله باغليدير.
اوزون گؤردوم سنين، ائي ياري-مهرو،
کؤنوللر آفتي، يا اوزمودور بو؟ دوداغين حسرتيندن خسته حالم،
آخيتدي گؤزلريم ياشي به هر سو. حبشدير کيم، موسافير رومه دوشموش
يوزون سفهينده کي اول خالي-هيندو. گؤزوندن آهو تک داغلارا دوشدوم،
نه سِحر ائتدي منه اول ايکي جادو؟ خطاي در يوزون خورشيده نيسبت،
سؤزو رؤوشن دئديم يوزونه قارشو.
اينسان گؤزلليگي بو شعرده رومانتيک بير ديلله، هئيرانليقلا قلمه آلينميشدير. بوراداکي بديعي سواللار، بنزتمه لر عاشيقين قلبينده کي تلاتوملري، هيجانلاري تبيي، صميمي شکيلده اوخوجويا چاتديرير.
خطاينين محبت پوئزيياسي گوجلو کدردن، قمدن بير قايدا اولاراق اوزاقدير. خطاي ياراديجيليغيني تدقيق ائدنلرين فيکرينجه بو ايسه اونون داها چوخ جمعيتده توتدوغو عالي مؤوقئ ايله علاقه داردير. چونکي، شاه هئچ زامان ماددي و يا ديگر سروتلردن عکسيکليک گؤرمه ميشدير کي، شيکايتلنسين.
شاعيرين طبيعت تصويرينه حسر ائديلميش شعرلرينده شوخ، شاد احوالي-روحيييه حؤکم سورور:
باهار اولدو کي، عالم گولشن اولدو،
گؤزون آچ، گؤر جاهان نه رؤوشن اولدو. بزندي هر بير آغاج بير گول ايله،
آغاجلار جومله گول پيراهن اولدو. آچيلدي يازلار، بيتدي چيچيکلر،
گول ايله شول بنؤوشه سوسن اولدو. ايريشدي وعده سي بادي-باهارين،
بئهر سو گول هئزاران-خرمن اولدو.
خطاينين عاشيقانه قزللرينده سئوگي دويغولاري بير چوخ حاللاردا او قدر صميمي، تبيي وئريلير کي، بويالاري نين، ايفاده لرينين الوانليغي و ساده ليگي ايله اينساني هئيران ائدير، تيلسيمله يير. «قيزيل گول، باغو بوستانيم، نه دئرسن؟» ميصراعسي ايله باشلانان مشهور قزه لي يادا سالاق. بو قزلده کي هر بئيت، هر پارچا صاف، هسساس بير قلبدن قوپان سئوگي هارايي کيمي سسله نير:
قيزيل گول، باغو بوستانيم، نه دئرسن؟
فدا اولسون سنه جانيم، نه دئرسن؟ قرارو صبرو آراميم توکندي،
کسيلدي کوللي-فرمانيم، نه دئرسن؟ اريدي ايليگيم، قالدي سومويوم،
بو تني ترک ائدر جانيم، نه دئرسن؟ اگر ياتسام مين ايل تورپاق ايچيند
دوروستدور عهدو پئيمانيم، نه دئرسن؟ خطاي جان ايله چون سني سئودي،
سئون اؤلسونمو، سولطانيم، نه دئرسن؟
رئال اينسانين، رئال اينساني حيسسلرين، آرزولارين، دوشونجه لرين رومانتيک شکيلده ترننومو، هم ده خطاييه مخصوص بير طرزده ترننومو خوي اسرين بيرينجي روبو اوچون قييمتلي يئني بير حاديثه ايدي. نسيمي نين، کيشوري نين، حبيبي نين، هاميدي نين پوئزيياسيندان قيدالانان بو شعرلرده يئني، اوريژينال، آنجاق خطاييه مخصوص جهتلر ده چوخدور.
خطاينين چوخجهتلي پوئزيياسيندا ائپيک اثرلر ده موهوم يئر توتور. اونون «نسيهتنام» مثنويسي و «دهنام» پوئماسي ائپيک شعرين قييمتلي نومونه لريدير. «نسيهتنام» آديندان دا گؤروندويو کيمي، نصيحتاميز، فلسفي پوئمادير. بورادا آرديجيل نقل ائديلن حاديثه يوخدور. «نسيهتنام» سوفيزمين پانتئيست مودعالاريني شرح ائدن فلسفي بير اثر اولماقلا برابر اينسان حاقيندا قاباقجيل هومانيست دوشونجه لري ده اکس ائتديرير.
«ده نام» خطاي نين حجم، فيکير و صنعتکارليق باخيميندان ان موهوم اثريدير. بير ياندان کلاسسيک ادبياتدان، بير ياندان دا خالق ياراديجيليغي نين زنگين خزينه سيندن، ناغيل و داستانلاردان ايستيفاده ايله ياراديلان بو پوئما باشقا «دهنام»لردن فورما و مضمون الوانليغي ايله سئچيلير. خطاي نين اؤزونمخسوسلوغو: هيسسلري صميمي، اينانديريجي، تبيي ايفاده ائتمک، طبيعتي دويماق، محبتين هيجانلاريني دولغون اکس ائتديرمک، خالق ادبياتيندان شوورلو شکيلده بول-بول فايدالانماق کئيفيتلري بو اثرده ده گؤز قاباغيندادير.
ده نامه اون مکتوب دئمکدير. ظاهيرن اثر اون مکتوبدان عيبارت اولسا دا، پوئمانين مضمونونو مکتوبلار يوخ، داها چوخ همين مکتوبلارلا علاقه دار حاديثه لر تشکيل ائدير.
خطاي مؤوزونون ايمکانلاريندان باجاريقلا ايستيفاده ائديب رنگارنگ طبيعت لؤوحه لري، اينسان دويغولاري نين تبيي، صميمي ايفاده سي اوچون موختليف بويالار تاپيب ايشله دير. سيخ-سيخ لاکين يئرلي-يئرينده وئريلميش قزللر پوئماداکي ليريزمي داها دا گوجلنديرير. شاعيرين ياراتديغي طبيعت تصويرلريندن بيري پوئمانين باشلانغيج حيصه سينده وئريلميشدير. بو تصويرلر او قدر دقيقدير کي، رسساملار اونون عصاسيندا هئچ بير چتينليک چکمه دن چوخلو لؤوحه لر يارادا بيلرلر.
ادبياتشوناسليغيميزدا باهارييه آدلي ژانرا بير قايدا اولاراق خطاي نين همين تصويري ان سجيييوي نومونه کيمي گؤستريلير. ادبياتيميزدا چوخلو طبيعت تصويري ياراديلماسينا باخماياراق خطاي نين ياراتديغي همين تصوير بو تيپلي تصويرلر ايچريسينده موستثنا يئر توتور:
قيش گئتدي، يئنه باهار گلدي،
گول بيتديوو لالزار گلدي. قوشلار قاموسو فغانه دوشدو،
عشق اودو يئنه بو جانه دوشدو. سروين يئنه دوتدو دامه نين سو،
سو اوسته اوخودو فاخته گو-گو. قؤنچه دهه ني چمنده خندان،
گولمکدن انار آچيلدي دندان. دورنا اوچوبان هوايه دوشدو،
لاچين آلوبان اووايه دوشدو…
بو تصويرده طبيعت اينساندان تجريد اولونمور. شن، شاد بير قلبين طبيعتدن آلديغي هزز، سئوينج آدديمباشي اؤزونو هيسس ائتديرير. شاعير قوشلارين فغانه دوشمه سيني دئين کيمي اينسان حياتي باره ده آرايا تئز بير سؤز آتير، «ئشق اودو يئنه بو جانه دوشدو» دئيه رک طبيعتله اينسان حياتيني وحدتده گؤتوردويونو نظره چاتديرير.
طبيعتده گول آچيب قوشلار نغمه اوخوياندا اينسان قلبينده ده سئوگي دويغولاري نين اويانديغيني سؤيله يير.
طبيعت تصويرلري ايله ياناشي پوئمادا عاشيقين معنوي ايضطيرابلاريني اکس ائتديرن قزللر ده اثرين بديعي تاثير گوجونو آرتيرماغا خيدمت ائدير.
«ده نام» مؤوزوسوندا خطايدن اول هومام تبريزي، ماراغالي اوحدي ده اثرلر يازميشدير. بو عنعنه وي سوژئتي خطاي وضعيت و حاديثه لره اويغون اولاراق ياراتديغي لؤوحه لر و باشقا پوئتيک تاپينتيلار واسيطه سيله يئنيلشديره بيلميشدير. همچي نين خطاي نين «دهنام»سي آنا ديلينده يارانان ايلک ائپيک اثرلردندير.
ائپيک اثرده ليريک ژانرلاردان، او جومله دن قزللردن ايستيفاده يه فوضوليدن، حتّی حاقيريدن اول خطاي پوئماسيندا راست گليريک. خطاي بو پوئماني حاکيميت اوغروندا موباريزه لري نين ان گرگين چاغلاريندا، 1506-جي ايلده، يگيرمي ياشيندا اولاندا يازميشدير. او، حياتي نين بو گنج چاغلاريندا تکجه آذربايجان صفوي دؤولتي نين عصاسيني قويماقلا مشغول اولماميش، هم ده ائپيک شعريميزه «دهنام» کيمي اوريژينال کئيفيتلره مخصوص بير اثر بخش ائتميشدير.
خطاي ادبي ايرسي نين موهوم بير حيصه سيني هئجا وضعنينده خالق شعري فورمالاريندا يازيلميش اثرلر تشکيل ائدير. هئجا وضعنلي شعريميزين تاريخي خطاي ايله باشلايير. دوزدور، بو فورما خالق آراسيندا خطايدن اول ده اولموشدور، لاکين اونو يازيلي ادبياتا گتيرن خطايدير. حؤکمدار شاعير فيکيرلريني داها چوخ خالق شعري
عنعنه لري عصاسيندا تربييلنن، نيسبتن آز ساوادلي، و يا تام ساوادسيز اولان گئنيش کوتله لره، موريدلره، قيزيلباش عسگرلره چاتديرماق اوچون دوغما ژانرلارين داها الوئريشلي اولدوغونو دويموش، اونلارين سئوديگي، باشا دوشدويو فورمالاردان ايستيفاده ائتمگي اؤزونه بورج بيلميشدير. بو شعرلرده خالق روحونا و ذؤوقونه ياخينليق خوصوصي يئر توتور. خطاي نين سياسي، اخلاقي، ائستئتيک باخيشلاري بو شعرلرده سون درجه آيدين و ساده بير طرزده ايفاده اولونور. عوموميتله، خطاي شعرينه خاص بير کئيفيت اولان ساده ليک و آيدينليق اونون هئجا وضعنلي شعرلرينده داها قاباريق شکيلده نظره چارپير. خطاي نين هئجا وضعنينده يازديغي قوشما، گرايلي، وارساغي، باياتي، نفس و ايلاهيلر ايندي ده اؤيرنمک، عيبرت آلماق اوچون نومونه اولماق درجه سينده دير. شاعير اوخوجولاريني ديقتلي، احتياطلي اولماغا، عقيده، مسلک يولوندا صداقتله يورومه يه چاغيرير:
دريندير بيزيم درياميز، بويلانماز،
مين بير کلام دئسم، بيري آنلانماز.
کيشي ايقرارسيز يوللارا باغلانماز،
يوللاري قوينوندا يورويوب گئدر.
بو پارچالاردا اوخوجونو، دينلگيجيني دوغروچو و جسارتلي اولماغا، اوردا-بوردا قئيبتله، دئدي-قودو ايله مشغول اولماقدان ال چکمه يه چاغيرير، حاقيقت يولوندان آزميش اينسانلارا قارشي درين نيفرتيني بيلديرير.
بديعي سؤز حاقيندا دانيشماق، اونا موناسيبتيني بيلديرمک اورتا اسرلرده ياشاميش صنعتکارلاريميزين ياراديجيليغيندا پوزولماز بير عنعنه کيمي ياييلميشدير.
نيظامي نين، فوضولي نين، سايبين، قؤوسي نين، واقيفين و باشقا صنعتکارلاريميزين سؤز حاقينداکي شعرلري، فيکيرلري بو حاقيقتي بير داها تصديق ائتمکده دير. خطاي نين «بير سؤز» رديفلي گرايليسي فوضولي نين «سؤز» رديفلي قزه لي کيمي ياددا قالان قييمتلي صنعت اثرلريندن بيريدير:
سؤزونو بير سؤيليه نين
سؤزونو ائدر ساغ بير سؤز. پير نفه سين دينليه نين
يوزونو ائدر آغ بير سؤز. سؤز واردير کسديرر باشي،
سؤز واردير کسر ساواشي،
سؤز واردير آغولو آشي
بال ايلن ائدر ياغ بير سؤز.
خالق شعري نين باياتي شکلي ده خطاي نين محبتله، مهارتله موراجيعت ائتديگي فورمالارداندير. شاعير باياتيلاري نين آخيجيليغينا، ييغجامليغينا، آتالار سؤزلري و خالق مثللري کيمي آفوريستيک معنا داشيماسينا خوصوصي ديقت يئتيرميشدير:
خطاي، ايشين دوشر،
گليب-گئديشين دوشر.
ديشله مه چيي لوغماني،
يئرينه ديشين دوشر.
خطاينين ايستر هئجا، ايسترسه ده عروض وضعنينده يازديغي اثرلر کلاسسيک يازيلي ادبياتيميزين ان قييمتلي نومونه لريندن ساييلير. شاعيرين ايرسي سونراکي دؤورلرين ادبياتي اوزرينده درين ايزلر بوراخميشدير. فوضولو کيمي داهي صنعتکار خطاينين بير سيرا شعرلرينه جاواب يازميش، ايلک بؤيوک اثري اولان «بنگو باد»ني اونا ايتحاف ائتميشدير. گؤرکملي ائل صنعتکاري، حؤکمدار شاعيرين موعاصيري آشيق قورباني اونو «مورشيدي-کاميليم، شئيخ اوغلو شاهيم» دئيه ترننوم ائتميشدير. شاه ايسماعيل خطایینين اثرلري ايستر اليازمالاري، ايسترسه ده شيفاهي شکيلده گئنيش ياييلميش، مجليسلرده موسيقي هاوالاري نين موشايتي ايله ايفا اولونموشدور. اونون حيات نه موباريزه سي ايله باغلي مشهور «شاه ايسماعيل» داستاني يارانميشدير. بو داستان عصاسيندا م. ماقومايئو عئيني آدلي اوپئرا بسطله ميشدير. يازيچي ه. جفرزادنين «باکي-1501»، ف. کريمزادنين «خودافرين کؤرپوسو»، ه. نيجاتين «قيزيلباشلار» رومانلاري و بير سيرا بديعي اثرلر سون ايللرده شاه ايسماعيل خطایینين حياتي و شخصيتينه اولان گوجلو ماراغين ايفاده سي کيمي مئيدانا چيخميشدير.