Heinrich Heine
Wikipediya ra, ensiklopediya xosere
Nuştoxê na maqale Faruk İremet o.
Heinrich Heine (1797-1856) ser 1797 dı maya xü ra ameyo dınya u çımê xü suka Almanya Federale Düsseldorf dı ze Musewitine/Yahudine (may u piyê cı yahudiy bi) akerdo.
Contents |
[bıvurne] O qıstasê roşnayoxey o
Nuştox her wext wahêrê wendox o. Zaten bê wendox zi nuştox nê beno. O kı nuştox keno wahêrê wendox zi vinayışê ciyê. Heger nuştoxi hetê wendayenanê xü niro wendenı se, nêy rê sebep çıçi yo? Tabi tiya dı ez şena qıyasê vinayışı xü vaca u êy ra zi rındey u xırabey a nuştox biyara zıwan. Laberê, o wext qıstasê mı çıçi yo? Qıstas helbet nuş, mesajê nuştox u qalite yê nuş o.
Dınya dı her roj bı mılyarana qezetey u kıtabi neşır benê. Nina ra qısmê resenê wendoxanê xü, qısmê zıwananê binarê yenê açarnayenı u qısmê zi yenê eştenı. Kamcin yenê eştenı? O kı, nê reseno hisê wendoxanê xü u kamcin yeno açarnayenı? Şıma do pers kerê. Helbet o kıtabi kı, vinayışê kı resayo wendoxanê xü u literatürê dınyay rê çiyên do newe dayo u biyo zenginey a literatürê dınyay. Zaten ser no esasiyet ser 1901 ra yo (ser 1901 dı nuştoxê Fransızki René Sülly-Prüdhomme Nobeli gırot) Xelatê Nobel yeno dayışı. Tabi ze kı Jean-Poül Sartre vano; "Xelatê Nobel zeydê kayê qeçek a no u no xelet, nuştoxi pê ra abırneno. Yani, nuştoxi rındi u nê rındi. Heme nuştoxi tenya ser çi yê nê nuşnenê u merdım nê şeno nuştoxi u nuştoxey biyaro jew xeti ser". (1964 dı Komita Nobeli J.P.Sartre Nobeli rê layıq vina, laberê J.P.Sartre nê şi İsveç u Xelatê Nobeli nê gırot.)
Heger Heinrich Heine wextê Nobeli dı héyatı bıbyayê, cı rê Xelatê Nobeli bıdayê? Nê zana. Belki zi xelet nê dayê cı. No zi niro no mana kı Heinrich Heine nuştoxêno bê wendox bi. Bı ekıs, o nuştoxêndo verê wextê xü bi. Zaten wuni nê biyayê se Qıralyetê Almanya, A. Hitler dışmenê cı nê biyê u heme çiyê Heinrich Heine tomete (yasax) nê kerdê. Bı taybeti, A. Hitler cı ra hendı tersayê kı ze kı ecrıhi rayê cı ser vıcyay bi. Qandê coy vatê; "Heinrich Heine, riy siyayey a Almanya yo. Meşeyê şıiranê almanya dı mırıçikêndo bıleyım o." Heinrich Heine sekerd kı bi riy siyayey a Almanya. Heinrich Heine şiiri, kıtabi nuşna. Kıtabê cı yê "Deutschland. Eın Wıntermärchen, 1844" (Almanya. Jew ıstanıkê zımıstani). Na kıtab dı Heinrich Heine Şiiri tuji ze isota nuşnayo. A tujey vek u zerya kapitalistê Almanya veşnayo. Ser 1835'an dı tomet (yasax) bi. Şiiranê xü dı, şarê xü rê wahêr vıcyayê, xü nê nımıtê, sistemi rê nê bi qülp u qülp da heme çira zi nê tepıştê. Şairêno (şayirêno) gırd, bê sınor bi Henrıch Heine bı fıkranê xü ya bi rayverê bol nuştox u filozofê Ewropa. Misal; K. Marx bol qıymet dayê êy rê, fıkranê êy rê u enbazê cı yê nezdi bi. Ser 1830 dı çı wext rema şi Parıs u wuca dı bı enbazanê xü ya bi u her wext bı K. Marx a pê vinenê. Hıta K. Marx vatenê xü yê "Diyanet qandê şaran ze afyon o." Heine ra gırot o. Qandê Nietzsche, Heine zeydê homa bi. Nietzsche vatê; "Şairê no heri gırd."
Sistem u kıhanparezi Almanya Heinrich Heine rê vatê; "Xayin, welatê xü roteye, dışmenê Almanya" Heine, welatê xü heri nasyonalıstê gırd A. Hitler ra vêşi welatê xü hez kerdê. Bewnê se vano Şair; "Héndê şıma, ez zi welatê xü héz kena. Qandê a hezkerdenı mı héyatê xü ra 13 ser sırgun dı ravêrnaya."
Şairê zey dê Heine vaten u nuşê xü dı raşto. Roşnayox o. Qandê çıçi? Qandê kı şeno ne heqeya sistemê welatê xü tehlil bikero u êy mehkum bikero. Tabi no zi, tehdıt u merdeni ra nê tersayena beno. Heine roşnayox o. Ze kı şiirê xü dı çıharxetê çıharın dı vano; "Lénet biro welatê mın o zurkerıni rê," yanzi çıharxetê hirêyın dı vano; "Lénet biro qırali rê - o qıral kı qandê zengınan o!" Kamcin roşnayoxê Mabênê Rojawan (ortadoğu) şeno çiyê wunasinı ser welatê xü vaco, yanzi bê ters bınuşno. Kes nê şeno. Şaro kı rıhê cı dı koletey esto, her wext koleyo. Na tipê roşnayoxê koley, welatanê wunasini dı, her wext merdım şeno bıvino. Laberê "roşnayoxê" koley, nuş u qariyerê xü dı zi koleyê. Qandê kı nêy, nê şenê lıngan dê xü ser dı vınderê. Heine, merdımê kı xü rê roşnayox vano, ina rê nımuneyo. Heine nımuyê roşnayoxey o. Heine qıstasê roşnayoxey o.
Heinrich Heine, 1827 dı, bı kıtabê xü yê "Büch der leıder" (Kıtabê dêri) ya resa xetê xü yê kı kes nê şa cı reso. Hozan Heine bewnê se vatê ser kıtaban; "Dort, wo man Bucher verbrennt/verbrennt man am Ende/ auch Menschen" (Wuca dı merdım kıtabi veşneno/ veşneno merdım pêyniyê heme çiy)
Heinrich Heine ser 1797 dı maya xü ra ameyo dınya u çımê xü suka Almanya Federale Düsseldorf dı ze Musewitine/Yahudine (may u piyê cı yahudiy bi) akerdo. Heine, hüqüq waneno u çend serı zi déwawekiley (awuqatey) keno. Laberê o déwawekiley (awuqatey) veradano u aktif dest bı nuştoxey keno. Ser 1856 dı Paris dı, bêbextey dı, sırgun dı nameyê xü kareno bêdımey u xü pey dı mirasanê xü u nameyê xü yê paki veradano.
Merdım şeno Heinrich Heine'y bı no şıirê cıya dıha weş nas bıkero;
[bıvurne] Kıtabanê nuştoxı
- Auf Flügeln des Gesanges
- Gedichte, 1821
- Tragödien, nebst einem lyrischen Intermezzo, 1823
- Reisebilder, 1826-31
- Die Harzreise, 1826
- Ideen, das Buch le Grand, 1827
- Englische Fragmente, 1827
- Buch der Lieder, 1827
- Französische Zustände, 1833
- Zur Geschichte der neueren schönen Literatur in Deutschland, 1833
- Die romantische Schule, 1836
- Der Salon, 1836-40
- Über Ludwig Börne, 1840
- Neue Gedichte, 1844 - New Poems
- Deutschland. Ein Wintermärchen, 1844 - Germany
- Atta Troll. Ein Sommernachtstraum, 1847
- Romanzero, 1851
- Der Doktor Faust, 1851
- Les Dieux en Exil, 1853
- Die Harzreise, 1853
- Lutezia, 1854
- Vermischte Schriften, 1854
- Letzte Gedichte und Gedanken, 1869
- Sämtliche Werke, 1887-90 (7 Vols.)
- Sämtliche Werke, 1910-20
- Sämtliche Werke, 1925-30
- Werke und Briefe, 1961-64
- Sämtliche Schriften, 1968
[bıvurne] Çılagi^
Nê kewno hérsi, destanê ma ser.
ma roşenê ver kürsiyê hirami, bı dındanê xij xijını.
Almanya, çorşme yê to ma bı hirayına ginê.
Xılyayena hirê fınê lénetına, hira kenê
Ma hira kenê! Ma hira kenê!
Lénet, o kı ma ser xü homa hesıbneno,
ma yê kamcini rê isyan kenê
serdeya zımıstani dı u rojê vêyşanêy dı!
veng bi, ma yaremeteya êy pawıt-
o bı ma ya qırfi xü ke u huwa vêyşanêya ma
Ma hira kenê! Ma hira kenê!
Lénet biro qıralirê - o qıral kı qandê zengınan o!
vêyşaneya ma zi, qesbayê cı yê wuşkı nermı nê kerd.
Groşê ma yê peynêyın zi ma ra trawıt
u dıma, ze kütıkana ma dano ver güleyan
Ma hira kenê! Ma hira kenê!
Lénet biro welatê mın o zurkerıni rê,
ze kı ma gırêdano tenya zeydê koleyana
wuca dı vılıki nê resayeyı pay kenê
u şami yê küfıkını dano bı kermaniya
Ma hira kenê! Ma hira kenê!
Hirami veng dano, erbabê silehi gêyrenê
ma hira kenê, vira kenê şan u rojan,
tı Almanya yê kıhanı, çorşme gıroteyena to.
Xılyayena hirê fınê lénetına, hira kenê
Ma hira kenê! Ma hira kenê!
^ Çılagi: Hirami (Dokumacılık)
^ Çılagey: Hiram (hirem), rateyenê, tenenê ra, (dokumacılık)
^ Çılag: Dokumacı
Neue Gedichte (şiirê newey), 1844. na şiir Swêdi ra ameyo açarnayenı
