Pepug
Wikipediya ra, ensiklopediya xosere
Phepug Çýko, Çutýri Waneno?
Rozê, mý wast khe phepugi sero çiyê býnusni. Qýsaweta xora, mý va eceva Týrki de cýra sevanê? Ravê ‘Ferheng’ê M. Çemi de mý nia da. Pelga 323 de vano »ibibik, guguk kuþu«. Dustê diksýlemani (hophopýki) de wuncia ‘ibibik’ nusno. Hama ez zanon khe Týrki de ibibik ve guguki ra zu theyr niyê, zovinaê. Nafa ki mý, ‘Ferheng’ê Malmýsanýji de nia da. Wuza ki wuncia »ibibik, guguk« nuþiyo. Mý ni ‘ferhengi’ ca verday, qaytê kitavanê binu biyune. Kýtavo khe M. Düzgüni taê lawýkê Dêsými tede ardê pêser, mý yi de nia da.
Sey Qaji, ‘zoro derdê cigera hare’ de vano:
“Dêsými sero mýzo dumano, Wusar nao ame, derdê marê Phepugo sosýn gýlê kou ra niso, býwano”.
Sýlemano Qýz, lawýka Çuxure de vano:
»Phepugo goyin roniso Çuxure de, Wejiranê marê býwano«.
Lawýka Sýleman Çawýþi de vano:
»Býko, býko, Sýlemano Phepugê dês u kou Maa tüya kora kokýme rê býwano«.
Sey Wuþên, Lawýka Bava Khali de vano:
»Ax Qeremusano, Qeremusano, Phepugê wusari ro niso tede býwano Phepugo sosýn, mý ra raþti vaze, Xona çand serri emrê mý mendo?«
Misalê nianêni zafê. Lawýkanê Kýrmanciye de namê phepugi zaf vêreno ra. M. Düzgün, pelge 49 u 89 de vano: taê vanê no theyr Týrki de ‘ibibik kuþu’yo. Hama beliyo ke mýqerem nêvano. Naê ra têpa mý, kýtavanê binu de nia da. P. Lerch u F. Mülleri ra gore Zazaki de phepug alamanki de ‘Kuckuck’o. Hama þifê zerrê mý wuncia nêþi. Çý khe, P. Lerchi manê qýlancýke ki Alamanki de ‘Rabe’ nusnay vi. (Halvýke Qýlancýke ra Alamanki Elster, Týrki de ‘saksaðan’, vajino. ‘Rabe’ Týrki de yena mana ‘karga’. Zu ki ‘Krähe’ esta. Zonê ma de Qýrawune vajina). Mý va, beno ke manê phepugi ki ðelet nusno. Mý va mýlêti ra perskeri, kam nas keno, kami phepug diyo? Ez vaji 40, sýma vazê 100 cêniyu, ciamordu ra mý pers kerd. Pêroyine va khe: ma phepugi zaneme, ma vengê dêy zaf hesno. Mý va: sýma qe phepug di ya ki bese kenê mý rê tarýf kerê? Wertê ninu ra têyna hirê yisanu va, hiya mý diyo, nas konu. Zu cênýke, zu mormeki, zu çêneke, zu qêyde ra tarýf kerd. Hiremenu va khe: “Phepug, donê xo gewro, gorgeçine ra tenêna qijkêko (qýzo). (H.Tornêcengi Ware-1 de, M.Oruçoðlu ki kýtavê xo Dersim de rast dos kerdo).
Þifê mý wuncia ki tam nêþi. Ez þiyu, kýtavxane de theyru sero, ‘guguk u ibibik’i sero, çý kýtavi khe estê, mý gureti, ardi çê de wendi. Cêr de nia dime, nê kýtavu de çý esto?
Yê ‘Kuckuck’i, 130 ra nêjdi cýsnê xo estê. Hama yiyê khe zu çê raê 12 teneyê. Dina de en jêde caanê germu de manenê (benê weiye). Koti khe estê, namê yi cay ra yenê nas kerdene. Mesela, ‘Kuckuck’ê Bengali (Koromandel Kuckuck), ‘Kuckuck’ê Hindistani, ‘Kuckuck’ê Çini, ‘Kuckuck’ê Gina Newiye (Koel), ya ki jê ‘Kuckuck’ê Afrika (Smaragd). Donê xo, reng ve rengo. Welatê ma ra nêjdi, dormê koanê Urali de “Phepugê Býrri” (Waldkuckuck: orman guguku) estê. Dêsým de, Anatoliye de en jêde ni cýnsi estê. Yiyê ke dormê Avrupa derê, serê sari de pulýk esto, gewrýkê. Alamanki de cýra ’Häherkuckuck’, Týrki de ki ’tepeliguguk kuþu’ vajino.
No theyr, goç kerdoðo, yanê wusari sono hetê zimey, payýji pêyser sono cao veroz, vervaroz. Emrê xo, serê dar u bêri de, kemer u kuçi de ro niþtaene ra vêrono ra. Zaf tembelo, coka cýra hazýrverdoð vajino. Makêke, hakanê xo bena halênê theyranê binu de kena. Zu hakê theyra bine halên ra vezena, hakê xo hurendi de kena (ca verdana), wurzena ra fýrr dana, sona.
Heqa ni theyri de her zoni de tavatur sanýki estê. Vanê, theyra makêke (phepuge) duway kena khe, hakê xo þêrê rê hakanê theyranê binu, yanê jê hakanê theyranê binu bê. Khaniya Hurimi de -(Yunano Khan de)- zu sanýke de, seveta ni theyri de qesey beno khe, zýmýstan khe ama, no theyr beno theyro de qýjikêk (Sperber: Atmaca), eke bi wusari, wuncia beno ‘Kuckuck’.
Çýqa gýrso? Dergêna xo, eve perr u purtu ra 60 cm, bê perru 40 cm, gýraniya xo 110 gýramiya. Emrê xo ki 13 Serriyo. (Çýme: 1. Das grosse Lexikon der Tierwelt, 2. Das grosse Bilder-Lexikon der Tiere).
Hêya! Ez, ‘Kuckuck’i (phepug) sero, ‘Wiedehopf’i (hophopýk) sero, taê theyranê binu sero xêylê çi musu. Hama mý wuncia tam dos nêkerd phepug kamýji theyro. Mý va, “ez khe bivini nas konu ya ki nas nêkonu?” Peyniye de rozê þiyune muzaa khe lulýki, mal u theyri tede estê, ya ki cemednê (Naturhistorisches Museum de). Mý wuza theyrê ‘guguk’ u ‘ve ‘ibibik’i nêjdi ra di. Vengê ni theyru gureto bant. Lewe de zu gocage esta. Yisani khe bêçýke nêre cý, a theyre zonê xo ra wanena. Mý ravê bêçýke nêreve gocaga khe ‘kuckuck’ nuþiyo, aê ser. Mý gos da khe »phepug«o khe ma vame, hao waneno. Endi, mý yinam kerd khe namê phepugê ma Alamanki de biyo ‘Kuckuck’, Týrki de ki biyo ‘guguk’. Yi ra têpa mý, ‘Wiedehopf ‘ gos da. Zonê made, ni ra Dêsým de ‘hophopýk’ -(taê ‘diksýleman’ )- vanê. Týrki de ‘ibibik’o khe vanê, no theyro, (çavuþkuþu, hüthüt). Vengo khe vezeno hirê parçiyo: jê ‘up-up-up’, ‘pu-pu-pup’ ya ki ’ho-po-pop’i yeno gos daene.
Nýka, wendoðê khe, ni nusnê mý vanenê, belka vanê, to roê ma guret, çý vana endi vaze. Seveta zu namê phepugi mordem coru xundê keno derg? Hiya belka heqa sýma wendoðu ki esta. Hama ni nusni ra têpia ez hini guman konu khe, phepugi sero fikrê sýma ki xêylê beno çip, beno zalal. Endi jü khe sýma ra pers kerd, va phepug çýko, bêþif bese kenê khe vazê, Týrki de ‘guguk’o, ya ki Alamanki de ‘Kuckuck’o. Eke hiniyo, cor de, cao ke ‘Kuckuck’ ya ki ‘guguk’ vêrdo ra, sýma yinu phepug býwanê, ni hengemey ra endi ra xeleþime.
Phepug Çutýri Waneno?
Hiya! Raþti, phepug çutýri waneno ?
Kýrmanciya ma de, yanê Dêsim de phepuganê ma, tê dýma, tê dýma »phe-po« vatêne. Marê hini amêne, hini vajiyêne, ma ki hini musayvime. Hama yiyê khe Alamanki qesey kenê, dinu ra gore, phepugi khe wend, vano ‘kuck-kuck’ yanê »phe-po« nêvano. Aseno khe, Alamanki de zonê ni theyri vuriyo...! Raþti, mordêmi khe gos da, nê tam ‘kuckuck’ vano, nê ki tam »phe-po« vano. Hini tê dýma tê dýma çiyê vano, hama tam areze niyo. Aseno khe no ki, zonê diyo (dêyiyo). Wo zonê xora waneno, kami khe çutýri wasto hini vato, hini ardo ra zon. Mesela zonê ma de, sanýka phepugi de, no hal zaf zalal aseno, (phe-po, khe-ko, kami kist, mý kist, kami þüt, mý þüt,....).
Leo Novrup, eve alvazê xo Poul Erik Andersen ra pia 1975, 76, 77 de hirê serri wusari ra hata payýji sonê, ere phepugi piyinê. Eve rozu, saatu. Yinu heqa ni theyri de xêyle çi dos kerdo. Peydena L. Novrupi, namê ‘Kuckuck’ ra zu kýtav nusno. Ni kýtavi de vano khe: Phepuge -(makeke)- letê asma gulanê ra hata letê amnana výrene 10-20 haku kena. Hama ni haku tam zu (ayni) saate de kena. Na saate, her waxt nêjdiye des u poncine (15.00) de ra. Leyrýk (çêlik) tam roza des u heþtine halênê xo terk keno.
Teyna phepug (nêr) waneno, phepuge (makêke) nêwanena
Teyna phepug -(nêr)- ‘kuckuck’ (phepo) vano, yanê wanêno. Phepuge teyna sýrê khurt biyaene de, eke nejdiyê nêri de biyê, vengo de bari vezena (kichern: kýkýrdamak). Vengo ke phepug vezeno, dý parçiyo. Vatýþi ra gore: ‘kuck-kuck’ (phe-po = pu-puk), hama eke venga phepuge da, wo sýrê hirê parçey veng vezeno : ‘kuck-kuck-kuck’ (vatisê ma ra gore!: phe-phe-phop). Phepug hewa ra ki veng dano, eke phepugê ra bi nêjdi, vengê xo beno, ‘ha-ha-ha’ ya ki ‘hach-hach-hach’!
Sanýka Phepugi
Phepugi sero her zoni de, her sari de tavatur sanýki estê. Zonê ma Kýrmanciki (Zazaki) de ki phepugi sero xêylê çi vajiyo. Ninu ra jüyê ki sanýka phepugiya. Domanê khe Dêsim de biyê pili, ilam khe na sanýka phepugi pilanê xora hesna. Na sanýke seranê pêyenu de zonê ma ra ki ama nusnaene. Varyantê Dêsim de, layýk waa xo kiseno, yanê phepug nêriyo, (nia de H. Tornêcengi, Ware-1; M. Çem ‘Ferheng’ de phepug ). Hama taine ra gore, wae, býraê xo kisto, yanê theyre, makêka. Tabi na zu sanýka. Wuncia ki varyantê Dêsými mantýq ra tênena nêjdiyo. Çýke, têyna phepug waneno (nêr); makêke (phepuge) nêwanena.
Cêr Dêsým ra zu varyantê na sanýke vineme:
Waxtê de, zu dewe de zu wae ve zu býray ra benê. Vanê khe ni domani sey biyê. Jüvini ra zaf has kenê; her motajiya xo, eve xo vinenê. Býra, tenena pilo, waa xo sevekneno. Wusar amo, her ca biyo khewe, viliki, kolbýzýni, kengeri, sung u rývêþi vejiyê. Býray ve wae ra rozê, wasto khe þêrê, pia kengeru arê derê. Býra ver, wae dýma, kewtê ra rae tekýtê þiyê kasu, cerdu ra kengeru feteliyê. Býrayi dest de zu phiz, dosa wae de ki zu thurýko de khan biyo. Býra, ravê dormê kengeru rýndek kýneno, peydena kardia xo ra, býnê ra býrneno, Teliyu keno pak, dano waa xo. Wae, kengeru erzena thurýk, çêfanê xo ra vozena, kengeru musnena ra býraê xo. Býra, kengeri vezeno, keno pak, letê weno, letê ki dano waa xo khe, a ki buro. Eve na tore xêylê ca sonê, xêylê kengeru danê arê, xêylê ki qefelinê. Rastê zu çýmê aðwe benê.
Býra vano: “Waê, ala bê, tenê ro niþime, ra araþime, tenê ki aðwe býsýmime, kengerêna burime.” Nisenê ro, aðwa xo sýmenê, layýk fekê thurýki keno ra tede nia dano khe, thurýk thýp u thalo.
Vano: “Waê, ma xundê kengeri dayve arê, ni kata þi?”
Wae, sas bena! Peydena yena ra xo, vana: “Býra, to kengeri day mý, mý zu ve zu eþtive zerrê thurýki, fekê thurýki ki rýndek gire dayvi”.
Lazek vano: “Waê, tý jüri kena, to khe thurýk estenê, nýka ma zerrê thurýki de kengeri diyenê”.
Çêneke, jiar u diaru sero sondi wena. Layýk yinam nêkeno. Teseliya çêneke býrina, vana : “Býra, ez khe sevaji tý yinam nêkena. Bê, kardi bicê, zerrê mý ra qýlasne, eve çýmanê xo bývine, mý kengeri werdê ya ki nêwerdê”.
Býra zaf qariyo. Hêrs ra kardi cêno, zerrê waa xo qýlasneno ra, nia dano khe letê zu kengeri ra qederi thawa tede çino. Xo xodê vano:
“No çýko? Çý hikmeta? Waa mý khe nêwerdê, ni kengeri kata þi? Sarê xo, fino wertê lýnganê xuyê veri (!), fýkýrino! Hini eve fýkýriyaene her çi verê çýmu ra vêreno ra, yeno, sono. Peydena aqýl keno, reyna thurýki de nia dano. Vineno khe binê thurýki de zu qule esta. Vano:
“Waê, to raþti vato. Qayt ke, býnê thurýki dýriyo, kengeri na lone ra gýnê ðuare. Wae ra veng u vaz nêvejino. Býra, beno çewt, dest erzeno ra waa xo, saneno ra, lerzneno, wuncia wae ra veng nêvejino. Zýrçeno, qireno..! Vano, “mý se kerd, seveta dý kengeranê kermezýnu ça waa xo kiste?” Þiarê nano pa, meyitê waa xo sero berbeno, jiveno. Pêydêna waa xo beno, þüno, keno mezele, vano:
“Ez çý ri ra þêri dewe, wertê sari, çutýri vaji khe, mý waa xo kista?” Sarrê mezela waa xo de niseno ro, zaf fýkýrino, ez vaji eve saatu, sýma vazê eve rozu wuza maneno. Pêyniye de, duway keno, vano “kaþka ez zu theyr biyenê, ko ve ko ra býfeteliyenê, serva waa xo býnalenê, býwendenê, belka hini axa zerrê mý þiyenê”.
Duwaa xo vêrena ra, layýk beno theyr, beno phepug. A roza, na roza, wusar khe ame, phepug ko ve ko ra fýrr dano, fetelino, niseno gýlê dar u beri ra waneno, vano:
“Phepo, Kheko!
Kami kist? mý kist!
Kami þüt? mý þüt!
“Phepo, Kheko!
......................
M. Tornêðeyali, Gucige, 2006
Çýme: Ware-12. (Payýza Výrene, 1998).
Dire qesê pêyeni:
1. No nuste, 1998 de ame nusnaene u Ware-12 de vejiya. Redaktori taê herfi vurnayvi. Ez ni nusni sere tenena gurine, hetê rastnusnaene ra newe de mý kerd rast.
2. Dý hazar u phonc de, mý phepug dewa de, nejdi ra di u nas kerd. Dêsým de, pêyniya Amnana pêyene de leyrikê theyru halên ra fýr danê, wazenê khe eve xo, xo mýrd kerê. Hama ni tam bese nêkenê fýr býdê. Hemi ki xona xof nêzanenê, nêtersenê. Mordem khe býwazu, ninu nejdi ra vineno u bese keno pêy bicê ro.
3. Dêsým de wendisê phepugi xêr nêvinino. Vanê “xevera þiaê” ano ya ki arda. Coka kes nêwazeno, nejdiyê bonanê xo de phepug býwano.
