ترکی سنقری

ترکی سنقری لهجه‌ای است از لهجه‌های ترکی ایرانی که زبان مادری مردم شهر کوچک سنقر در ۸۳ کیلومتری شمال شرقی کرمانشاه و ده اطراف آن (قلعه فرهادخان و غروه) می‌باشد. مردم اطراف این نواحی کرد و فارس اند و در نقاط دورتر ترک زبان هستند [منظور ترک می‌باشد]. این لهجه ترکی اولین بار توسط ویندفور windfuhr و بعدا به‌وسیله پرفسور گ. دورفر (استاد زبانهای ترکی دانشگاه گوتینگن آلمان) بررسی و شرح داده شده‌است.

در طول جنگ ایران و عراق هزاران نفر از اطراف به این شهر کوچ کردند و حالا اغلب اهالی به دو زبان (ترکی٬ کردی ) صحبت می‌کنند.

ترکی سنقری زبان مادری 150 هزار مردم سنقری است. ویژگیهای آن بطور خلاصه عبارت‌اند از:

فونمها:

- در این لهجه هفت مخرج صدادار موجود است. بر خلاف ترکی آذری [منظور ترکی آذربایجانی می‌باشد] و آناتولی «ای» کوتاه= یعنی «ı» و «اؤ=ö» وجود ندارد.

- بعلاوه مخرج «او˚=o» به «اۇ=u» و «اؤ=ö» به «اۆ=ü» و کسره [=eائ] به «ای=i» تبدیل شده‌است. مثلاً به «قو˚ل» (بازو)٬ «قۇل» و به «گؤز» (چشم) «گۆز» و به «گؤل» (استخر)٬ «گۆل» و به «گؤک» (آسمان)٬ «گۆک» و به جای «ار» (شوهر)٬ «ایر» و به جای «ائو» (منزل)٬ «ایو» گفته می‌شود.

- در ترکی خراسان و ایناللو بویژه بعد از «گ»٬ «اؤ=ö»---ü< و «o---u<» تلفظ می‌شود.

- مانند لهجه ایناللو در هجای دوم مخرج «اۇ=u» حاکم است مثلاً : آرتۇخ [آرتیق] (زیاد)٬ یئمه لۇ [یئمه لی] (خوردنی)٬ آرۇخ [آریق] (لاغر)٬ تاپدوۇخ [تاپدیق] (پیدا کردیم)٬ یاغلۇ [یاغلی] (چرب).

- بنا به مشاهدات شخصی «او˚=o» در هجای اول و حتی هجای دوم وقتی باقی میماند که قبل از «و=v» ٬ «اۇ=u» ٬ «ای=i» ٬ قرار گیرد. مثلاً تو˚ولاماغ (گول زدن و چرخانیدن)٬ قو˚وماغ (راندن)٬ الو˚ای= əloi [الیوی] (دستت را).

- «ای=i» در بعضی کلمات در هجای اول بین کسره [=eائ] و "i" تلفظ می‌شود مانند بیز (ما)٬ سیز (شما). کسره در اغلب موارد "i" تلفظ می‌شود ولی قبل از صامت «ی» [y]٬ کسره خوانده می‌شود. مانند: بئیراغ [بایراق] (بیرق)٬ قۇزئی (شمال)٬ قئینه ماغ [قایناماق] (جوشیدن)٬ ائیران [آیران] (دوغ)٬ همچنین در کلمات بئش (پنج)٬ اۇزئگ [اۆزۆک] (انگشتر).

- «آ=a» در بسیاری از کلمات فتحه [ə] خوانده می‌شود: قره [قارا] (سیاه)٬ قرقه [قارقا] (کلاغ)٬ یسسی [یاسسی] (پخ)٬ اۇرته [اورتا] (وسط)٬ قیسقه [قیسسا] (کوتاه)٬ یاره [یارا] (زخم)٬ آره م [آدام] (آدم)٬ بۇرده [بوردا] (اینجا)٬ اۇرده [اوردا] (آنجا)٬ قئیتماغ [قاییتماق] (برگشتن)٬ یئلاغ [یایلاق] (ییلاق)٬ بطور نادر هم فتحه تلفظ می‌شود : ایاغ [آیاق] (پا).

صامتها:

- «ک» در آخر کلمات بعد از صائتهای نازک «ی» و بعد از صائتهای کلفت «غ» و یا «خ» خوانده می‌شود: اورهٔ [اۆره ک] (قلب)٬ چورهٔ [چؤره ک] (نان)٬ گرچهٔ [گئرچه ک] (حقیقت)٬ اۆردهٔ [اؤرده ک] (اردک)٬ اینهٔ [اینه ک] (گاو)٬ چۇخ [چو˚خ] (زیاد)٬ یۇخ [یو˚خ] (نه)٬ اۇزاغ [اۇزاق] (دور)٬ بیچاغ [بیچاق] (کارد)٬ تۇرپاغ [تورپاق] (خاک)٬ پالجاغ [پالچیق] (گل)٬ آغ (سفید)٬ بالۇغ [بالیق] (ماهی).

- «ب» ٬ «پ» در بسیاری از کلمات «و v= »تلفظ می‌شود: دیو [دیب] (ته)٬ داوان [دابان] (پاشنه)٬ قاواغ [قاباق] (جلو)٬ گۆوهٔ [گؤبه ک] (ناف).

در اکثر موارد «ز» آخر کلمات «س» خوانده می‌شود: دۇس [دۇز] (نمک)٬ تۇس [تو˚ز] (گرد و غبار)٬ ناماس [ناماز] (نماز)٬....

- «د» در وسط و هجای آخر اغلب اوقات «ر» خوانده می‌شود: آر [آد] (نام)٬ دارماغ [دادماق] (چشیدن)٬ دۇراغ [دو˚داق] (لب)٬ اۇرین [او˚دۇن] (هیزم)٬ اروار [آرواد] (زن).

- اگر قبل از «د» مخرج «ن» باشد «د» هم «ن» خوانده می‌شود و اگر «ل» باشد٬ «ل» و اگر «س» باشد٬ «س» خوانده می‌شود: گۆننوز [گۆندۆز] (روز)٬ یاننیرماغ [یاندیرماق] (سوزاندن)٬ ایننی [ایندی] (الآن).

مورفولوژی:

- پسوند شماره‌های ردیف همیشه «-جی» می‌باشد: اوچومجی [اوچومجو] (سوم)٬ دوردومجی [دؤردومجو] (چهارمین).

- پسوند جمع «-لر»٬ «-له» می‌باشد.

- «-دی» [-دیر] (است) بعد از صامتهای بیطنین «تی» می‌شود: پیستی [پیسدیر] (بد است). ولی بعد از صامتهای طنین دار تغییر نمی‌کند: ایشیغدی [ایشیقدیر] (روشن است).

«-دی» بعد از کلمات مختوم به «ل»٬ «-لی» و بعد از کلمات مختوم به «ن»٬ «-نی» و بعد از کلمات مختوم به «ر»٬ «-ری» تلفظ می‌شود.: تاپیللی [تاپیلدی] (پیدا شد)٬ یونگوللی [یۆنگولدور] (سبک است)٬ یاخوننی [یاخیندیر] (نزدیک است)٬ قاریری [قاریدیر] (پیر است)٬ گللیم [گلدیم] (آمدم).

حالات اسم و ضمیر:

- پسوند منسوبیت Genitive وجود ندارد. کیشی ایوی [کیشینین ائوی] (منزل مرد)٬ الیم برماغی [الیمین بارماغی] (انگشت دستم).

- پسوند مفعول صریح مختلف است. بعد از پسوند ملکی حذف می‌شود: الیم توت [الیمی توت] (دستم را بگیر)٬ ولی در دوم شخص الو˚ای [الیوی] (دستت را) گفته می‌شود. در سایر موارد بعد از صامتها٬ «ای i =» و بعد از صائتها «-نی» است. (مانند لهجه‌های ایناللو).

- پسوند مفعول به Dativeو مفعول فیهLocative ٬ همیشه فتحه‌است: الو اه [الیوه] (به دستت)٬ ایوده [ائوده] (در منزل)٬ بۇرده [بوردا] (اینجا)٬ الو˚ننه [الینده] (در دستت).

- پسوند مفعول منه Ablativeحذف شده : «ایوده» به جای «ائودن» (از منزل).

- پسوند وسیلهInstrumental به جای «-لاً٬ »-ایله« همیشه »-اینه" [اینن] است: قلمینه [قلمینن] (با قلمش).

- پسوند ملکی Possesive عبارت‌اند از: -ایم (الیم= دست من)٬ -اۇ (الۇ= [الین] دست تو)٬ -ایی (الی=دست او)٬ -ایمیز (الیمیز=دست ما)٬ -اۇز (صدائی بین o و u) (الۇز=دست شما)٬ -له ری (اللری=دست آنها).

- ضمایر شخصی عبارت‌اند از: مه [من] (من)٬ سه [ سن] (سن=تو)٬ اۇ [او˚]٬ بیز (ما)٬ سیز (شما)٬ اۇلار [او˚لار] (آنها).

- ضمایر ملکی عبارت‌اند از: منیم (مال من)٬ سنۇ [سنین] (مال تو)٬ اۇنو [او˚نون] (مال او)٬ بیزیم (مال ما)٬ سیزۇ [سیزین] (مال شما)٬ اۇلارو [او˚لارین] (مال آنها).

- پسوند صفت تفصیلی «-راخ» و «-تر» می‌باشد.

صرف افعال:

- شکل مسندی (خبر): منم٬ سن سه [سن سن] (توئی)٬ اۇری [او˚دور] (اوست)٬ بیزاخ [بیزیک] (ما هستیم)٬ سیزسیز (شمائید)٬ اۇلاردیله [او˚لاردیرلار] (آنهایند).

- زمان حال از فعل گلمک:

کلو˚رم [گلیرم]٬ گلله م[گله رم٬ گلله م] (میآیم)- گلو˚سه [گلرسن]٬ گلیسه [گلیرسن]-گلو˚وری [گلیر]٬ گلی [گلر] (غروه)-گلو˚راخ [گلیریک]٬ گلئراخ [گله ریک]- گلو˚وسیز [گلیرسینیز]٬ گلئسیز [گله رسینیز]-گلو˚وله [گلیرلر]٬ گلئله [گله رلر].

- ماضی مطلق:

گللیم [ گلدیم] (آمدم)- گللۇ [گلدین]- گللی [گلدی] – گللۇخ [گلدیک] – گللۇز [گلدینیز] – گللیله [گلدیلر].

- ماضی نقلی:

گلمیشم [گلمیشم] (آمده‌ام)- گلمیشو˚و [گلمیشسن]- گلمی [گلمیش] – گلمیشاخ [گلمیشیک] – گلمیشو˚وز [گلمیشسینیز] – گلمیشله [گلمیشلر].

- ماضی استمراری:

گلو˚دیم [گلردیم] (میآمدم) – گلو˚ودۇ [گلردین] – گلو˚ودی [گله ردی] – گلو˚ودۇخ [گله ردیک] – گلو˚ودۇز [گله ردینیز] – گلو˚ویله [گلردیلر] .

- ماضی بعید:

گلمی‌شدیم (آمده بودم) – گلمی‌شدۇ [گلمی‌شدین] – گلمی‌شدی – گلمی‌شدۇخ [گلمی‌شدیک] – گلمی‌شدۇز [گلمی‌شدینیز] – گلمی‌شدیله [گلمی‌شدیلر].

- امر:

گلیم (بیایم)- گه [گل]٬ گلگینه [گلگینن]- گسی [گلسین]٬ گله – گلاخ [گله ک] – گلۇن [گلین]٬ گلۇز [گلینیز] – گسسیله [گلسینلر].

- پسوند ویژه زمان آینده ندارد (مانند لهجه ایناللو). برای زمان آینده از فعل معین خواستن استفاده می‌شود:

- [آینده:]

ایسیورم گله م [ایسته ییره م گله م] (میخواهم بیایم) – ایسیو˚سه گله سه [ایسته ییرسن گله سن] – ایسیو˚و گله [ایسته ییر گله] – ایسیو˚وراخ گلاخ [ایسته ییریک گله ک] – ایسیو˚رسیز گله سیز [ایسته ییرسینیز گله سینیز] – ایسیو˚رلا گله له [ایسته ییرلر گله لر]

- الزامی:

گلمه لۇام [گلمه لییم] (باید بیایم٬ آمدنی ام) – گلمه لۇسه [گلمه لیسن] – گلمه لۇری [گلمه لیدیر] – گلمه لۇاخ [گلمه لیییک] – گلمه لۇسیز [گلمه لیسینیز] – گلمه لۇریله [گلمه لیدیرلر].

- در ترکیسنقری پسوند وجه شرطی «سه»٬ «ساً و علامت سوال »می" وجود ندارد.

خزینه لغات:

در ترکی سنقر بسیاری از مفاهیم اجتماعی و اصطلاحات به فارسی و یا عربی است. ما در مصاحبه با مردم در حدود هزار لغت ترکی سنقری جمع آوری کردیم. در اینجا نمونه‌هایی از آنها نقل می‌شود:

دادا [دده] (پدر)٬ آبا٬ نه نه (مادر)٬ قارداش (برادر)٬ باجی (خواهر)٬ او˚غل [او˚غول] (پسر)٬ قیز (دختر)٬ اۇشاغ [اۇشاق] (بچه)٬ اۆز [اؤز٬ اۆز] (خود٬ صورت)٬ اوزگه [اؤزگه] (بیگانه)٬ باش (سر)٬ گۆز [گؤز] (چشم)٬ بۆرن [بورون] (بینی)٬ آغز [آغیز] (دهان)٬ بیل [بئل] (کمر)٬ گۆسک [کؤکس٬ گؤیوس] (سینه)٬ امجهٔ [امجه ک] (پستان)٬ اۆرهٔ [اۆره ک] (قلب)٬ قارن [قارین] (شکم)٬ قۇل [قو˚ل] (بازو)٬ دۆز [دیز] (زانو)٬ باغارۇغ [باغیرساق] (روده)٬ دۇراخ [دو˚داق] (لب)٬ گۆوئی [گؤبه ک] (ناف)٬ سۆروی [سۆدوک] (ادرار)٬ ایشهٔ [ائششه ک] (خر)٬ قرقه [قارقا] (کلاغ)٬ بالۇغ [بالیق] (ماهی)٬ گوننوز [گۆندوز] (روز)٬ ایننی [ایندی] (حالا)٬ سۇره [سو˚نرا] (بعد)٬ اۇس [اۆست] (بالا)٬ ایشایه [آشاغی] (پائین)٬ ایو [ائو] (خانه)٬ ایر [ار] (شوهر)٬ یاخچی (خوب)٬ پیس (بد).

حالا نمونه‌ای از ترانه‌های مردمی نقل مینمائیم:

دامنه دامه٬ دامیمیز [دامدان داما٬ دامیمیز] (بام هایمان پهلو به پهلو)

یاخۇننی ایوانیمیز [یاخیندیر ائیوانیمیز] (ایوانهایمان نزدیک)

سن اۇرده دو˚٬ من بۇرده [سن اوردا دور٬ من بوردا] (تو آنجا بایست٬ من اینجا)

گور اۇسسی دوشمنیمیز [کو˚ر اولسون دوشمنیمیز] (کور بشود دشمن ما)

از شعرای معاصر از آقای امیری و دیگران می‌توان نام برد. امیری در شعر فارسی نیز اشعار بسیار زیبایی دارد.

در خاتمه باید گفت که ترکی سنقری لهجه‌ای است بین آذری [منظور ترکی آذربایجانی است٬ زیرا لهجه سونقوری خود لهجه‌ای از ترکی ایرانی و یا آذری است] و ایناللو که از نظر فونمها (تبدیل «o---u<» و «ö---ü<») به ایناللو نزدیکتر است

رده‌های صفحه: تمیزکاری عمومی | مقالات بدون منبع