قالی و گلیم‌بافی استان کهگیلویه و بویراحمد

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

بافت قالی و قالیچه طی سالهای متمادی در میان عشایر استان کهگیلویه و بویراحمد ایران تکامل یافته است. بویژه بافت قالیچه در میان ایل نشینان و روستاییان بیشتر تولید می‌‌شود و به دلیل سهولت حمل و نقل طرفداران بیشتری دارد. قالی و قالیچه جزو وسایل ضروری زندگی ایل نشینان و جزء اصلی جهیزیه دختران می‌‌باشد.

فهرست مندرجات ۱ قالی ۲ گبه ۲.۱ نقوش گبه ۳ گلیم‌بافی ۴ سیاه‌چادر ۵ جاجیم ۶ منبع

[ویرایش] قالی

اجزای تشکیل دهنده قالی عبارت‌اند از: پود، تار، پُرز یا خواب قالی. در این استان جنس تارها از پنبه یا مخلوط پشم و مو است و جنس پودها از پشم یا پنبه می‌‌باشد. اما جنس پرز از پشم است و گاهی از کامواهای رنگی (اکریلیک) نیز استفاده می‌‌شود. دستگاههای بافندگی قالی و قالیچه در غالب نقاط این استان ساده بوده و توسط خود بافندگان ساخته می‌‌شود و مثل سایر عشایر و ایالات ایران از نوع دار افقی است. برای بافت یک قالی ممکن است یک یا دو زن به اتفاق هم کار کنند. زنان بافنده استان کهگیلویه و بویر احمد با تلفیق ذوق و سلیقه خود و با بکار بردن نقوش و طرحهای عشایری قالیهایی می‌‌بافند که بسیار زیباست. این نقوش برگرفته از پیشینیان و نسل‌های قبلی است که به بافندگان امروزی انتقال یافته است و با نقوشی از طبیعت پیرامون خود و اشیاء خود و اشیاء مورد علاقه تولید کنندگان ترکیب و مزین شده است. تعدادی از این نقوش به دلیل مجاورت عشایر کهگیلویه و بویراحمد با عشایر قشقایی و بختیاری وارد بافته‌های این عشایر شده است. یکی از نقوش تزیینی و قدیمی قالی‌های استان کهگیلویه و بویر احمد نقش حوض نام دارد. این نقشه مختص زمینه و متن قالی است. نقش حوض با استفاده خطوط شکسته فضاهای هندسی متن قالی بوجود می‌‌آید و بیشتر اوقات با نقوش گل خرده (نقوشی کوچک مانند گل پنج پر، چنگ و …) اطراف حوض‌ها و فضاهای خالی پر می‌‌شود. حوض انواع مختلفی دارد:

نقش حوض ساده: که بیشتر در قالبهای قدیمی (تقریباً ۱۳۰ سال پیش) دیده می‌‌شود. این نقش از یک مربع ساده تشکیل شده و در پیرامون آن هیچ نوع گل خرده‌ای وجود ندارد و در وسط آن نقش چنگ را می‌‌توان دید.

نقش حوض چند ضلعی: در این نوع نقش شکستگی خطوط بیشتر شده و اطراف و درون آن با خرده نقش پر شده است. در نمونه‌ای که تقریباً متعلق به ۹۰ سال پیش است، نقش حوض شش ضلعی که در پیرامون و درون با خرده نقش مزین شده است دیده می‌‌شود.

نقش حوض با نشان ساسانی: این نقش در قالی‌هایی که تقریباً قدیمی هستند وجود دارد.

چند حوض در وسط: نمونه‌هایی از قالی‌های متعلق به ۶۰ سال پیش به این طرف دیده شده است که نقش حوض‌های بزرگی در متن قالی و حوض‌های کوچکی پشت سر هم قرار گرفته اند.

حوض در حوض: در این نقش تنوع شکستگی‌ها بیشتر شده و شکلی را پدید می‌‌آورند که به نقش حوض در حوض معروف است. این نمونه‌ها در ۴۰ سال اخیر بیشتر دیده می‌‌شوند.

از دیگر نقوش رایج در استان کهگیلویه و بویر احمد نقش خشت می‌‌باشد. در این نوع نقش متن قالی به مربع‌های ۲۰ × ۲۰ سانتی متر تقسیم و درون هر مربع یک طرح مستقل از دیگری بافته می‌‌شود. پیرامون مربع‌ها با یک حاشیه ساده محاط شده است و درون خشت‌ها از شکل‌های ساده شده طبیعی و اشیاء مورد علاقه بافندگان منقوش می‌‌گردد. سرو یکی از شکل‌های ساده شده طبیعی است که در میان خشت‌ها بافته می‌‌شود. صنوبر و سرو که در جنگل‌های سرسبز این خطه به صورت تکه درخت دیده می‌‌شوند برای هنرمند قالیباف یاد آور سرسبزی جنگل و نمادی از شادابی و خرمی است. اصولاً سرو در هنر ایرانی به عنوان درخت مقدس و مظهر بهار و سرسبزی و مردانگی است. استفاده از سرو در تمدن آشوری و ایلامی و پس از آن در هخامنشی دیده شده است. سروهای قالی‌های عشایر کهگیلویه و بویر احمد به شکل یک سرو ایستاده با شاخه‌های افقی است. این نوع سرو در حجاری‌های تخت جمشید نیز دیده می‌‌شود. نقوش حیوانات در قالی‌های کهگیلویه و بویر احمد نیز رایج است. حیواناتی از قبیل: آهو، شیر، خرس، کبک، و ... که سمبل زیبایی، شجاعت و ... محسوب می‌‌شوند. از نقوش حیوانات نقش شیر اهمیت ویژه‌ای دارد. در بعضی از قالی‌ها یک یا دو شیر بزرگ در وسط قالی و شیرهای کوچکی در اطراف شیر بزرگ قرار می‌‌گیرند که نشاندهنده شجاعت و عظمت شیر بزرگ در برابر دیگر شیرها است. شیرهای بافته شده قالی‌های این خطه دارای یال و کوپال هستند. نقش سماور که در کنار نقش گیاهی بافته می‌‌شود و در سرتاسر متن قالی با تغییراتی در رنگ بافته می‌‌شود از نقوش دیگر قالی‌های عشایر استان کهگیلویه و بویر احمد است. از نقوش بکار رفته در قالی‌های عشایراز دو نقش نعلبکی و کله اسبی می‌‌توان نام برد که بیشتر در بافته‌های عشایر همجوار با عشایر قشقایی دیده می‌‌شود. این نقش به موازات حاشیه قالی، بصورت دو ستون با سرستون اسبی شکل در دو طرف قالی قرار می‌‌گیرد و یا د آور سرستون‌های تخت جمشید است.

حاشیه قالی‌های بویر احمد بسیار ساده است و شامل نقوش: سرو و زنگوله، پنجه خرسی، صنوبری، گلسرخی، کژدمی و پنجره‌ای می‌‌باشد. حاشیه‌های قالی‌های قدیمی دارای تنوع بیشتری است و از نقوش هندسی در آنها استفاده شده است.

[ویرایش] گبه

گبه عشایر کهگیلویه و بویر احمد، نوعی فرش با پرزهای بلند و چند پوده است که ابعاد آن حدود ۲۲۰ × ۱۵۰ سانتی متر می‌‌باشد. جنس پرزگبه‌های قدیمی از پشم خود رنگ و جنس تار آن مخلوط پشم و مو و پود آن از پشم بود. گبه‌های رنگی که اخیراً در این استان بافته می‌‌شوند تار آنها گاهی از پنبه تهیه می‌‌شود. عشایر کهگیلویه و بویر احمد از گبه جهت فرش کردن چادرهایشان استفاده می‌‌کنند. در گذشته این محصول کمتر جهت فروش به بازار عرضه می‌‌شد و چون محصولی خود مصرفی بود و در بافت آن قید و بندهای رایج بازار را نداشتند، نقوش و رنگهای دلخواه و متناسب سلیقه خود را در بافت گبه بکار مبردند. امروزه بعضی گبه بافان این استان مواد اولیه مصرفی را از سفارش دهندگان تحویل گرفته و در ازای بافت دستمزد دریافت می‌‌کنند. در طرح گبه از نقوش هندسی، بویژه نقوش حوضی شکل که به نقش حوض معروف است بسیار استفاده می‌‌شود. نقش حوض در گبه معمولاً از یک تا سه لوزی بزرگ در وسط و متن گبه تشکیل می‌‌شود. این نقش معمولاً در گبه‌های خود رنگ بکار می‌رود. نقش دیگری که در بیشتر گبه‌ها بکار می‌‌رود نقش چنگ است، که هم در گبه‌های خود رنگ و هم در گبه‌های رنگی دیده می‌‌شود. این نقش به صورت یک رو در گبه‌های خودرنگ و هم در گبه به کار می‌‌رود. چنگ یک رو نشاندهنده چنگی است که بازوهای آن به سمت خارج می‌‌باشد ولی بازوها و زواید چنگ دورو هم به سمت داخل و هم به سمت خارج بافته می‌‌شود. گاهی چنگ در تمام سطح گبه، پشت سرهم و چسبیده به یکدیگر تکرار می‌‌شود و گاهی نیز به صورت گلهای جدا از هم در گبه به کار می‌‌رود.

[ویرایش] نقوش گبه

نقش شیر: از دیگر نقوش گبه است که هم در گبه‌های رنگی و هم در گبه‌های خودرنگ کاربرد دارد. نقش شیرها گاهی به صورت تک و کوچک در بین گلهای متنوع کوچک و گل خرده‌ها بافته می‌‌شود. گاهی اوقات شیرها پشت سرهم به صورت کوچک تکرار می‌‌گردد. پاره‌ای اوقات نیز شیرها بزرگ هستند و بصورت یک شیر تنها یا دو شیر نشسته روبروی هم یا ایستاده که شمشیری در دست دارند. به نشانه قدرت و جنگجویی دیده می‌‌شوند فضای اطراف شیرها نیز با گلهای کوچک پر می‌‌شود. نقش قاب قرآنی: این نقش که همان نقش بوته است، بدلیل تزئینات بوته‌ها در اطراف قرآن‌ها به نام قاب قرآنی معروف است و در گبه‌های رنگی یا خود رنگ بکار می‌‌رود. گاهی اوقات تمام سطح گبه را می‌‌پوشاند. این نقش از روزگاران قدیم بر روی انواع دستبافت‌ها مانند: قلمکار، قالی و ترمه بکار رفته و رایج‌ترین نوع آن به «بته جقه ای» مشهور شده است.

نقش گل و بلبل: در این نقش که از رایج‌ترین نقوش گبه‌های عشایر کهگیلویه و بویر احمد است، دو بلبل روبروی یکدیگر بر روی یک شاخه گل که گل‌های آن همان نیم گل‌های هشت پر است نشسته اند. نقش گل خرده: از نقوشی است که در گبه‌های خود رنگ استان کهگیلویه و بویر احمد رایج است. گل خرده‌ها از نقوش متنوعی مانند چنگ و ستاره تشکیل می‌‌شوند و متن گبه با این نقوش کوچک و با نظمی خاص پر می‌‌شود. از دیگر نقوش این استان که در گبه‌های رنگی و خود رنگ عشایر بکار می‌‌رود نقش ستاره است که در کنار یکدیگر بافته شده و حد فاصل آنها شکلی شبیه لوزی ایجاد می‌‌شود. نقش کاجی: نقش کاج که مانند سرو مظهر سرسبزی و جوانی و زندگی است در گبه‌های عشایر استان کهگیلویه و بویر احمد به صورت درخت‌های کاج جدا از یکدیگر تمام متن گبه را می‌‌پوشاند. نقش کاجی در بعضی از گبه‌های خودرنگ مناطق تولید گبه (از جمله سربیشه) دیده می‌‌شود. نقش گل کلمی: این نقش شبیه کلم باز شده است. این نگاره شباهت زیادی به گل شاه عباسی بدون ساقه و برگ دارد. نقش سماوری: این نقش در تمام متن گبه تکرار می‌‌شود. در کنار ورودی سماورها نقش سروی که سر آن کمی خم شده است دیده می‌‌شود. نقش سماوری روی گبه‌ها با نقش سماوری قالی‌ها متفاوت است. حاشیه گبه‌های کهگیلویه و بویر احمد مانند حاشیه قالی ساده ولی هندسی تر است. از معروف‌ترین و زیباترین حاشیه‌ها می‌‌توان از حاشیه شیری، حاشیه خشت، حاشیه گل، حاشیه چنگ و حاشیه کژدمی نام برد.

[ویرایش] گلیم‌بافی

گلیم بافی در این استان بیشتر توسط زنان و دختران عشایر و روستایی و در بیشتر مناطق استان بافته می‌‌شود. سابقه گلیم بافی در این استان بسیار طولانی و شباهت زیادی به گلیم بافی در استان فارس دارد. از مراکز مهم گلیم بافی می‌‌توان موردراز علیا، موردراز سفلی، گنجه کان، یوسف آباد، سپیدار و تنگ سرخ در نزدیک یاسوج و منطقه سادات محمودی در ۱۰۵ کیلومتری یاسوج را نام برد. منطقه مهم دیگر تولید گلیم منطقه "بهمنی" سردسیر از توابع دهدشت واقع در ۲۵۰ کیلومتری یاسوج را نام برد. منطقه مهم دیگر تولید گلیم منطقه دوگنبدان نیز در نقاطی مانند: سربیشه، بید زرد، دره پلنگی و ... بافت گلیم رواج دارد. در بی بی حکیمه در ۸۵ کیلومتری دو گنبدان که منطقه‌ای عشایری است، بافت گلیم از رونق ویژه‌ای برخوردار است. نقوش بکار رفته در گلیم‌های عشایری استان کهگیلویه و بویر احمد بسیار متنوع است که از میان آنها می‌‌توان به نقش شانه یا شونه اشاره کرد. این نقش در اکثر نقاط استان در بافت گلیم بکار می‌‌رود ولی در هر منطقه با منطقه دیگر متفاوت است. نقش لوزی: نقشایه دیگری است که در گلیم‌های عشایر استان دیده می‌‌شود. تنوع رنگ آمیزی و تنوع نقش لوزی در مناطق تولید گلیم، بویژه در مناطق سادات محمودی بسیار چشم گیر است. نقش آغاجری: یکی دیگر از نقوش رایج در گلیم این استان است که همیشه در ترکیب بندی افقی به کار می‌‌رود احتمال دارد بدلیل مجاورت عشایر این استان با عشایر قشقایی این نقش از گلیم‌های آنها اقتباس شده باشد. نقش چهارپر: از نقوش بسیار جالب گلیم‌های این منطقه است که معمولاً بصورت تک گل‌های مجزا از یکدیگر در ترکیب بندی‌های افقی و لوزی دیده می‌‌شود. نقش خراسانی: این نقش که معمولاً در ترکیب بندی افقی گلیم‌های عشایری به کار می‌‌رود به دو شکل متفاوت مشاهده شده است. نقش چنگ: نقش زیبایی است که زینت بخش بسیاری از گلیم‌های منطقه است و اغلب درترکیب بندی لوزی مشاهده می‌‌شود. دیگر نقوش بکار رفته در گلیم‌های این خطه عبارت‌اند از: نقش پرنده، نقش دانه بیگی، نقش گل تهرانی، نقش فی البداهه. حاشیه گلیم‌های استان کهگیلویه و بویر احمد بسیار ساده است و تنوع کمتری در آن دیده می‌‌شود. معروف‌ترین حاشیه‌ها عبارت‌اند از: حاشیه خراسانی، حاشیه هفت و هشت، حاشیه کتابی و حاشیه بندروی.

[ویرایش] سیاه‌چادر

سیاه‌چادر نوعی مسکن متحرک و سنتی است که مختص عشایر کوچ رو می‌‌باشد. عشایر کهگیلویه و بویر احمد به این مسکن "بهون" می‌‌گویند. سیاه چادر از موی بز و به‌وسیله زنان بافته می‌‌شود و به دو نوع تابستانی و زمستانی تقسیم می‌‌گردد. عشایر به علت زندگی متحرک ناگزیر از زندگی در سیاه چادر هستند. چرا که دارای ویژگیهایی است که با شیوه زندگی آنها کاملاً هماهنگ و متناسب است: _ وزن و اندازه مناسبی جهت حمل و نقل توسط چهار پایان و راههای صعب العبور دارد. _ جمع آوری و بر پا ساختن آن به سهولت انجام می‌‌گیرد. _ در مقابل تغییرات آب و هوایی (باد، باران و آفتاب) مقاوم است. _ تهیه و تولید آن توسط افراد خانوار امکان‌پذیر است. سنت بافت چادر از موی بز سابقه‌ای دیرینه دارد این سنت تا به امروز بی هیچ تغییری ادامه یافته است. بافت سیاه چادر توسط عشایر استان کهگیلویه و بویر احمد در بیشتر نقاط این استان رایج است. این محصول صرفاً به منظور رفع نیازمندیهای محلی انجام می‌‌گیرد. سیاه چادرهای عشایر استان کهگیلویه و بویر احمد به دو صورت "بهون" (چادر زمستانی) و "گرمه" (چادر تابستانی) است.

[ویرایش] جاجیم

از بافته‌هایی است که در بیشتر نقاط روستایی و عشایری استان کهگیلویه و بویر احمد رواج دارد. این محصول سبک و ارزان و وسیله مناسبی برای عشایر کوچنده جهت زیر انداز، رو انداز، رختخواب پیچ و ... بشمار می‌آید. در قدیم از این بافته برای پوشش روی کرسی‌ها استفاده می‌‌کردند. نقوش جاجیم‌های کهگیلویه و بویر احمد متنوع و زیبا هستند و از آن میان می‌‌توان به نقش ماریو، نقش خشت، نقش آغاجری، نقش لوزی و نقش ماشورکش اشاره کرد. در سالهای اخیر تولید جام جیم بسیار کاهش یافته است. عشایر منطقه جاجیم مورد نیاز خود را از شهرهای شیراز، بهبهان و ... خریداری می‌‌کنند. البته دربعضی از سیاه چادرها و منازل نمونه‌های قدیمی آن هنوز وجود دارد و در بعضی مناطق کم و بیش تولید جاجیم انجام می‌‌شود. از جمله در منطقه «کاکون» که جاجیم‌های زیبایی دارد. بافت جاجیم با دستگاه چهار وردی است که از دو تیر چوبی به طول حدود ۱۱۰ سانتیمتر (که به موازات یکدیگر و به فاصله حدود ۷ متر به‌وسیله چهار میخ چوبی بر روی زمینی محکم شده اند) انجام می‌‌شود.این وسیله، امکان تولید دو قطعه جاجیم با عرض حدود ۷۵ و طول نزدیک به ۳ متر را میسر می‌‌سازد انجام می‌‌شود. قطعات بافته شده از طرف طول به یکدیگر دوخته شده و جاجیمی به طول ۵ متر و عرض ۲ متر بدست می‌‌آید.

[ویرایش] منبع

دانشنامهٔ رشد