بحث:مناره

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

نوشته توسط :مسعود شریفی دیرین

معماری درهمه دوران ازتاثیرگذارترین هنرهای این سرزمین بوده است. هنر اسلامی که به معنای فضلیت می باشد خاک ایران را به عرشستان هنر تبدیل کرده است. معماران ایران چه پیش از اسلام با تکنیک آنچنانی و چه پس ازاسلام با مفاهیم آسمانی فاصله خاک و افلاک را به هیچ رسانیده سنگ و آجر را ماه و ستاره کرده اند.بناها و عناصر معماری متعددی در این جاودانگی ازلی و ماندگی ابدی دخیل بوده اند. یکی از این عناصر که در هر دو دوره پیش و پس از اسلام نقشی چشمگیر و حضوری کم نظیر به عهده داشته میل یا مناره است.

 برگی از تاریخ مناره :

منار یا مناره که چراغدان و چراغپایه نیز گفته شده در لغت به معنای کانون نور محل روشنایی و جای نار است. وجه تسمیه اینست که در دوران پیش از اسلام مناره یا میل راهنما را جهت راحتی مسافران می ساختند. این هادیان قافله ها و راهنمایان کاروانها را عموما" در کنار راهها و جاده ها ساخته در تاج آنها آتشی روشن کرده تا گمگشتگان با دیدن نور آنها درشب های تاریک یا روزهای مه گرفته راه را از بیراه بازشناخته به سمت شهر بیایند.

قدیمی ترین میل راهنمای موجود میل اژدهاست. بنایی هفت متری متعلق به اشکانیان در غرب نورآباد ممسنی که در بالای آن آتشدانی سنگی قرارداشته است.با ظهور اسلام مساجد گوی رنگ و سنگ را از سایر رقبا ربوده در فن و هنر بی همتا گشتند.در ابتدا مساجد فاقد مناره بوده موء ذنان در مکانی که دو عامل مرکزیت و ارتفاع را توءامان داشته اذان می گفتند به گونه ای که بلال حبشی اولین موءذن اسلام بر بام خانه دختر عمربن خطاب اذان می گفت. تاریخ احداث اولین مناره جهان اسلام بر کسی معلوم نیست فقط به طور کلی می توان گفت در زمان خلافت امویان اعراب با الگو برداری از مناره های ایران پیش از اسلام به این بناها کاربری تازه ای داده جهت اذان گویی از مناره ها استفاده کردند.تاریخ ساخت اولین مناره ایران پس از اسلام بازهم نامشخص است. مناره مسجد شوش با بدنه ای استوانه ای و پلکان داخلی در قرن اول هجری و مناره مسجد تاریخانه دامغان با پایه چهارضلعی از خشت و گل در قرن دوم هجری از نخستین مناره های اسلامی ایران هستند. مناره هایی که با کاربرد جدیدشان یعنی اذان گویی از این به بعد گاهی گلدسته برخی اوقات نار و جاهایی نیز موءذنه نامیده شده اند.

در قرن سوم هجری ایران تولد اولین مناره آجری را جشن می گیرد. مناره منفرد قم با طرحی استوانه ای و پلکان مارپیچی داخلی جایی بین شهر قدیم قم (کمیدان) و شهر جدید اسلامی ساخته می شود تا صدای موء ذن به هر دو شهر برسد.اما بدون شک نشان طلایی معماری مناره در ایران برازنده سلجوقیان است. پادشاهی ملکشاه سلجوقی وسلطنت سلطان سنجرسلجوقی درکنار وزارت خواجه نظام الملک همراه با انتخاب اصفهان به پایتختی منجر به آبادانی این شهر و ساخت مناره های متعددی شد به گونه ای که اصفهان به شهر مناره ها شهرت یافت. مناره های این دوره بلند و کشیده اند با حداقل استفاده از آجر لعابدارو البته اجرکاری معجزه گونه که اثر انگشت مخصوص معماران سلجوقی درهمه بناهای این دوره تلقی می شود. منار علی یکی از نمونه ای ترین این آثار محسوب می شود. مناره ای حداقل پنجاه متری که امروزه با از بین رفتن طبقه سوم آن به چهل و هشت متر رسیده است. استفاده بی نظیر از نگاره های هندسی به صورت آجر کاری از این مناره در بین رقبایش چیزی دیگر ساخته است. در همین دوران در سایر نقاط ایران مناره های زیادی ساخته شد. از سمنان و قم و کاشان تا بسطام و نایین وکرمان بذر مناره ها در زمین کاشته از رود وجود معماران سیراب شده سر به فلک کشیده اند.مناره های زوجی در اوایل قرن پنجم متولد شدند در قرن هفتم به تکامل و از قرن هشتم به تداول رسیدند. حرکتی استادانه و در خور ستایش. تقابل و تقارن مناره ها روحی جدید در کالبد ایوانها و سردرها دمیده نظر بازی و بصر نوازی آنها زیبایی مساجد و بقاع متبرکه را دو چندان کرد.در دوره مغول مناره ها ازپایین تا لب ایوان مخفی بوده بدنه از پشت ایوان سر بر می اورد. مناره های قوشخانه مسجد جامع اشترجان و مسجد جامع کرمان از آثار این دوره هستند. در عهد تیموری مناره ها مستقل از ایوان چسبیده یا جدا ازآن احداث شدند.در دوره صفوی همانند دوران پیش از تیموریان مناره ها از پایین مخفی شده در بالای ایوانها به ظهور می رسند. تزئینات لعابدار مناره ها را تسخیرکرده , مقرنس و اسلیمی صفوی مسیر آجرهای سلجوقی را ادامه می دهند.ازپایان کار صفویان تا شروع عهد قاجاریان مناره قابل توجهی در ایران ساخته نشد. در دوره قاجار مناره های مرتفع و کوتاه زیادی ساخته شده از نمونه های بلند می توان به مناره های حرم حضرت معصومه (س) وبارگاه حضرت عبدالعظیم (ع) واز نمونه های کوتاه به مناره های داخلی مدرسه شهید مطهری ومسجد امام خمینی تهران اشاره کرد.

کاربرد مناره:

1-میل راهنما: شک نیست که این میل هایی که در کنار راههای کاروانی قدیمی و دشتهای وسیع به چشم می خورد به صورت میل راهنما هدایتگر رهگذران و کاروانها یا پیکهایی بوده که از این مکان ها می گذشته اند: مانند میل قاسم آباد، میل نادری، میل خسرو گرد و میل کرات

2-اذان گویی و خبر رسانی: مناره در اصطلاح کنونی بنایی است که جهت اذان گویی به کار میرود. به همین جهت ، در دوران اسلامی مناره، نام مؤذنه نیز به خود گرفته است ، ولی این نام مستلزم صعود مؤذن برفراز آن نبوده، بلکه مؤذن عمومآ در محل مناسبتری در مسجد اذان میگفته است.در حقیفت میتوان گفت: مناره های بلند ایرانی بیشتر از اینکه جنبه مؤذنه داشته باشد، سمبل آوای ملکوتی اسلام بودند که در کنار مسجد و بقاع متبرکه ساخته می شد.

3-مناره سمبل پیروزی:این دست ساخت مناره مانند یکی از شگفتیها و عجایب و اعمال غیر عادی جنایتکاران تاریخ که در پی هوسهای شاهانه و به عنوان سمبل پیروزی و یادبودها در دوره های مختلف تاریخی مانند دوران مغولان و تیمور لنگ و حتی در دوران صفویه و افشاریه نیز که سلاطین آن مدعی دین پروری بودند از جمجمه ی انسان و حیوانات برپا گردیده است.

ساختمان مناره :

مناره از سه بخش تشکیل می شود : 1- پایه 2- ساقه 3- تاج

1- پایه یا سکو: با توجه به ارتفاع زیاد ومساحت کم قاعده پایه مهمترین نقش را در مقاومت مناره داشته کوچکترین سستی در این قسمت یا زمین زیران منجر به فروریختن بنا می شود. بنابراین زمین را تا رسیدن به لایه های سخت حفر کرده با شفته وسنگ پر می کنند. سپس پایه یا سکو ساخته می شود. گاهی مناره ها را بدون پایه مستقیما" روی زمین می سازند که از نمونه های آن میتوان به منار علی و مناره مسجد برسیان اشاره کرد. پایه ها معمولا" یا مربع بوده مانند منار رهروان اصفهان و منار خسروگرد سبزوار یا کثیرالاضلاع بوده مانند منارهای سین و زیاد که بدنه استوانه ای در وسط سکو قرار می گیرد. 2- ساقه یا بدنه : از دوران پیش از اسلام می توان به میل اژدها یا نورآباد که ساقه ای چهار ضلعی داشته اشاره کرد. همچنین می توان از میل فیروزاباد متعلق به دوره ساسانی نام برد. ساقه ای چهار ضلعی با پلکانی بر بدنه خارجی به ارتفاع سی و سه متر (در حال حاضربیست و شش متر) که هر چه به سمت بالا می رود از پهنای آن کاسته می شود.بعد از اسلام ساقه استوانه ای تحفه مناره سازان شد و خود نیز بدل به برگ سبزنقاشی مقرنس کاران آجرکاران و کاشی کاران گشت. تا اوایل قرن پنجم مناره به صورت منفرد و مجزا از مجتمع مسجد ساخته می شد. گاهی مناره ای به مسجدی ساخته شده اضافه می شد و گاهی مسجدی در کنار مناره ای موجود احداث می گشت. 3- تاج یا کلاهک مناره: ساقه در نقطه گلوگاه با افزایش مقطع عرضی باز شده به صورت دایره یا چند ضلعی در آمده نعلبکی مناره یا جایگاه موءذن را می سازد. دیواره مناره از نعلبکی یا کف تاج وسط تاج و سرپوش تاج گذشته تا حدود دو متر بالا تر از سقف تاج ادامه پیدا می کند.اطراف تاج با دیواری کوتاه یا نرده های مشبک فلزی وچوبی محصور می شود.

 ساقه مناره های منفرد سه گونه است:

الف) ساقه های استوانه ای: که به جز معدودی ، اغلب دارای بدنه ای بسیار ساده با تزئینات ناچیزمانند مناره گلپایگان و خرم آباد و مناره مسجد جامع تفرش و مناره شیخ دانیال خنج لارستان.

ب) ساقه های مخروطی: این نوع مناره ها غالبآ کشیده، به صورت مخروط ملایم و موزون است. به عبارت دیگر سطح قاعده مناره در پایین از مقطع فوقانی آن بزرگتر است و این امر باعث ایستایی بیشتر مناره میگردد. برای مثال، میتوان از مناره های دامغان ، سمنان ، بسطام و مناره های ساربان، منار علی در اصفهان و دهها نمونه دیگر نام برد.

از نکات قابل توجه در بعضی از منارهایی که در قسمت پایین دارای طرح چند ضلعی هستند، وجود طاقنما و نغول در اضلاع چندگانه است که با ایجاد سایه روشن و القای زیبایی ، بنا را از حالت خشک و یکنواختی خارج می سازد، مانند مناره مسجد جامع نیریز و مناره گلپایگان.

ج) مناره های منشوری :که با استقبال معماران ایرانی مواجه نشده معدودی از آنها در ایران ساخته شد. دراین مناره ها مقطع ساقه چند ضلعی است که با صعود به بالا از مساحت آن کاسته می شود . مناره بلند و زیبای مسجد جامع نائین و مناره کوتاه مسجد اما حسن عسگری(ع) در آمل از این جمله اند.

مناره های زوجی:

در دوره سلجوقی مناره به دلایل ساختمانی ( برای جلوگیری از رانش قوسها در دو طرف ایوانها بکار می روند) جزئی از بنار مسجد گردید. از حیث زیباشناسی با توجه به اهمیت قرینه سازی در معماری ایران مناره های زوجی چیزی بیشتراز یک شاهکار هستند و همانطور که دونالد ویلبر می گوید استادانه ترین و زیباترین راه اهمیت دادن به سردر بلند ساختن آن وقراردادن دو مناره در دو طرف آن بود.از دید فنی مناره های زوجی نقشی موثر در مقابله با نیروهای رانشی اتاق ایوان ایفا می کنند. نیروهای رانشی گنبد و ایوان به دو نیروی افقی و عمودی تبدیل می شوند. نیروی عمودی با نیروی عکس العمل زمین به وسیله پایه های قطور و نیروی افقی با عناصری مانند مناره که نیروی اضافی ایجاد می کند خنثی می گردد.هر ساقه یا بدنه دارای بخشهای زیراست.

دکل:

سطون مدور یا چند ضلعی است که در مرکز مناره ساخته می شود. با توجه به ساقه دکل چندضلعی یا استوانه ای است که پلکان مارپیچی به دور آن می چرخد وبالا می رود. دکل میلهای پیش از اسلام بسیار قطور بوده اند ولی در دوران اسلامی باریکتر و ظریفتر می شوند. دکلها معمولا از گچ سنگ و اجر ساخته شده و گاهی جهت استحکام بیشتر از سرب مذاب استفاده شده است.

پلکان:

پلکان میل فیروزآباد خارج از بنا قرار دارد اما در مناره های اسلامی پلکان به صورت مارپیچی حول دکل می چرخد. جهت پلکان عموما برخلاف حرکت عقربه ساعت بوده و تاثیر قابل ملاحظه ای بر مقاومت بنا در برابر زلزله دارد. در سه مناره مسجد جامع یزد مناره سلجوقی گلپایگان و مناره کوتاه مدرسه خان شیراز استثنایی در پلکان وجود دارد. در این مناره ها دو پلکان وجود دارد. یکی جهت صعود و بالا رفتن و دیگری جهت پایین امدن به صورتی که هیچ ارتباطی بین این پلکانها نیست. در این حالت با در نظر گرفتن قد یک فرد متوسط القامه و با احتساب ارتفاع و فاصله خود راه پله ها دو پلکان به صورت مارپیچی و موازی هم ساخته می شوند.

نورگیرها:

الف) روزنه هایی کوچک به اندازه جای خالی یک یا چند آجر.. ب) پنجره هایی بزرگ که گاهی جهت اذان گویی نیز از آنها استفاده می شده است.

تزئینات:

بنای مناره های اوایل اسلام به صورت بسیار ساده ، در قرون اولیه با مختصر زیب و زینتی همراه بود که بعدآ با پیشرفت فن ساخت در قرون بعدی زمینه ی مساعد در اختیار هنرمندان و معماران اعصار مختلف ، برای اعمال ذوق و سلیقه گذاشت. تزئینات آجری:در تزئین پیکره خارجی مناره را میتوان به وضوح در مناره های عصر سلجوقی مشاهده نمود. تا حدی که ما بعد از سادگی دوران اولیه شاهد غنی ترین طرح ها و فرم های تزئینی آجری را در این دوره داریم. معقلی: کاربرد تزئینات معقلی را میتوان در آرایش بناهای قرن هفتم به بعد مشاهده کرد که هنرمندان کاشی کار با انتخاب کاشیهایی به رنگ لاجوردی، سبز، آبی و سفید در طرحهای متنوع، پیشرفت تزئینات کاشی کاری را که در دوره سلجوقی به صورت ابتدایی دیده می شد، ارائه دادند. مهمترین طرح های معقلی که به کار گرفته شده اند، عبارت اند از: 1-پیچ تزئینی 2-طرح مربع اریبی 3-طرح زیگزاگی 4-طرح خطوط بنایی

کاشی کاری:استعمال کاشی به صورت معرق و از دوره تیموریان رواج یافت و کاشی به عنوان یک عنصر تزئیناتی با تمام زیباییها ، بدنه مناره ها را پوشاند. مناره های مسجد شاه مشهد(72تن) و مناره های مسجد گوهرشاد را می توان از زیباترین مناره های این دوره با تزئینات خاص آن دانست. در دوره صفویه بتدریج تزئینات کاشی هفت رنگ توسعه یافت، ولی کاشی معرق نیز اهمیت و اعتبار خود را همچنان محفوظ داشت.مناره های مسجد امام اصفهان و مسجد چهارباغ از شاهکارهای نمونه دوره صفویه به حساب می آیند.

مقرنس کاری:مقرنس در مناره ها علاوه بر جنبه تزئینی آن، در حقیفت یکی از عناصر مهم معماری است که رابطه بین نعلبکی تاج مناره با بدنه ان است.

پی نوشت :

               کتاب آثار ایران , آندره گدار
               کتاب باستان شناسی ایران باستان , لوئی وندربرگ
               کتاب  تاثیر هنر ساسانی بر هنر اسلامی , عباس زمانی
               کتاب  معماری ایران دوره اسلامی , محمد یوسف کیانی