نخستین بایگانی ملی در ایران
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.
پیشینه گردآوری اسناد و مدارک تاریخی در برخی از کشورها به چندین سده پیش می‌‌رسد. در این کشورها، علاقه دولتمردان و کوشش و توجه دیوان سالاران و روشنفکران سبب گردآوری و حفظ اسناد دولتی بوده است. از فعالیتهای ناصرالدین شاه که بگذریم، تا عصر مشروطه و سرنگونی دودمان قاجار کار گردآوری اسناد و مدارک تاریخی در ایران عمدتاً به عهده اشخاص علاقه مند و به ویژه روزنامه نگاران بوده است. گزارشی مختصر از شکل گیری نخستین بایگانی ملی در ایران را با هم می‌‌خوانیم:
آنچه از نامه‌های اداری و منشات دیوانی مربوط به تاریخ ایران بر جای مانده، بیشتر از روزگار تیموریان به بعد است. از زمان قاجار به موازات برخی تحولات و دگرگونی‌ها در دستگاه اداری کشور، اندیشه گردآوری مرتب اسناد و مدارک دولتی در ذهن شاهان این سلسله و دولتمردان وقت راه یافت و به تدریج کارهایی صورت گرفت. در دوره فتحعلی شاه، کتابخانه سلطنتی ایران - که غیر از کتاب، مدارک دیگر هم در آن نگهداری می‌‌شد – رسما از پراکندگی نجات یافت، سازمان منظمی به خود گرفت و ریاست آن را صدر اعظم وقت عهده دار شد و در کنار آن دایره بیوتات با وظایفی که در آغاز دقیق و مشخص نبود، شکل گرفت. از این زمان نامه‌ها و فرمان‌های پادشاهان، گزارشهای حکام ایالات و ولایات و نامه‌ها و شکوائیه‌های مردم دور ریخته نمی‌شد، بلکه پس از رسیدگی در دوائری، هر چند نامنظم، نگهداری می‌‌شد.
اما فکر گردآوری اسناد به طور رسمی و نگهداری آنها، با آغاز دهه دوم پادشاهی ناصرالدین شاه پدید آمد. از ناصرالدین شاه نامه‌ای در دست است که او در آن به دوستعلی خان معیرالممالک دستور گردآوری نامه‌های امیرکبیر را داده بود. سالها بعد، مجموعه معیرالممالک را نوه او به کتابخانه مجلس واگذار کرد و اکنون در این کتابخانه نگهداری می‌شود. بر اساس مدارک موجود باید به صراحت گفت که ناصرالدین شاه، از روی علاقه شخصی، نخست واحدی غیر رسمی برای جمع آوری و نگهداری از اسناد را تشکیل داد و چند تن از کارمندان دربار و هنرمندان نامی چون محمودخان ملک الشعراء، چامه سرای نامی آن روزگار را به خدمت در آن گمارد. این واحد بعدها گسترش یافت و جزو اداره‌ای از دوایر بیوتات سلطنتی در آمد. اگرچه چند تن در دایره بیوتات به کار گردآوری اسناد سرگرم بوده اند، اما نقش اصلی را محمودخان ملک الشعرا بر عهده داشته و کار تنظیم نهایی و چسباندن برگه‌ها و جلد کردن آلبومها وظیفه او بوده است.
به این ترتیب کلیه اسناد و مدارک دولتی گردآوری و در دو بخش بایگانی می‌‌شد: بخش نخست شامل کلیه اسناد سیاسی روابط برونمرزی و نامه نگاری‌های سفارتخانه‌ها بود، یا آنها که سفیران ایران از کشورهای انگلیس، فرانسه، روسیه و عثمانی یا احیانآ کشورهای دیگر می‌‌فرستادند؛ این قبیل مدارک و گزارشها در بایگانی وزارت خارجه نوپای ایران گرد می‌‌آمد. این دسته حاوی اسناد ارزشمندی است و به خوبی از آنها نگهداری شده است. بخش دوم اسناد گردآوری شده مدارک و گزارشهای داخلی است که اساس بایگانی عصر ناصرالدین شاه را تشکیل میداد و در دایره بیوتات کاخ گلستان نگهداری می‌‌شد و در سالهای گذشته به سازمان اسناد ملی ایران انتقال یافته است.
بسیاری از اسناد قدیمی آن زمان در وضعیت بسیار نامطلوبی بودند. از این رو ناصرالدین شاه عده‌ای را مامور گردآوری و عده‌ای دیگر را مامور ترمیم و وصله کردن اسناد و مدارک بازمانده کرد. اما در ترتیب آلبومهای اولیه که حاوی اسناد و مدارک دوره‌های پیشین است، آشفتگیهایی دیده می‌شود. اشکال اصلی در این بود که این نامه‌ها کلآ فاقد تاریخ بوده‌اند و می‌‌بایست بر اساس و به کمک نشانه‌های دیگر شناخته و منظم می‌‌شدند.
کار گردآوری اسناد دولتی تنها تا زمان زندگی ناصرالدین شاه ادامه داشت، چنانکه فقط چند جلد آلبوم اسناد در عصر مظفرالدین شاه گردآوری و دنباله کار تا مدتهای طولانی رها شد.
[ویرایش] برگرفته از
گاهنامه «توان» شماره بهار ۱۳۸۳ - بخش فارسی.
