Jednačenje po zvučnosti
Izvor: Wikipedija
Jednačenje po zvučnosti glasovna je promjena u kojoj se šumnici koji se razlikuju po svojstvu zvučnosti jednače se tako da se prvi suglasnik skupa zamjenjuje suglasnikom po zvučnosti jednakom drugom suglasniku skupa.
U hrvatskome se jeziku suglasnici prema zvučnosti dijele na:
| Zvučni | b | d | g | z | ž | đ | dž | (dz) | (-) | - |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bezvučni | p | t | k | s | š | ć | č | c | f | h |
Zvučni su i svi sonanti, ali oni ne sudjeluju u ovoj glasovnoj promjeni.
Sadržaj |
[uredi] Obezvučivanje
Ako se zajedno nađu dva šumnika, od kojih je prvi zvučan, a drugi bezvučan, prvi se zamjenjuje svojim bezvučnim parnjakom (vidi tablicu).
Promjena iz zvučnog suglasnika u bezvučni suglasnik naziva se obezvučivanje. Primjeri:
- b prelazi u p ispred c, č, ć, f, h, k, s, š, t
- vrabac - vrapca, ob + čarati - opčarati, ob + hoditi - ophoditi, šiba - šipka, ob + sjedati - opsjedati, ob + šišati - opšišati
- d prelazi u t ispred f, h, k, p
- od + fućkati - otfućkati, od + hraniti - othraniti, gladak - glatka, od + pjevati - otpjevati, od + prčiti - otprčiti
- z prelazi u s ispred c, f, h, k, p, t
- iz + curiti - iscuriti, iz + hraniti - ishraniti, iz + kopati - iskopati, nizak - niska, iz + pasti - ispasti, iz + tisnuti - istisnuti
- ž prelazi u š ispred c, k
- lažac - lašca, težak - teška
- đ prelazi u ć ispred k
- smeđ - smećkast (dopušta se i oblik smeđkast), omeđak - omećka (može i omeđka)
- g prelazi u k ispred c i č:
- drug + čiji - drukčiji, bogec - bokca
Ovako izmijenjena osnova zove se obezvučena osnova, a prefiks se naziva obezvučenim prefiksom.
[uredi] Odstupanja od obezvučivanja
Od ozvučivanja se odstupa u sljedećim slučajevima:
- u pismu - u nekim posuđenicama i u stranim vlastitim imenima:
- gangster, Habsburg, vašingtonski
- u pismu i govoru - ako se d nalazi ispred s, š, c, č, ć
- brodski, gradski, predsjednik, odšteta, odcijepiti, nadčovjek, odćušnuti, redci (dopušteno je i reci)
- u pismu - situacije kada se ne provode navedena pravila radi boljega razumijevanja, najčešće kod složenica:
- predturski, odtok, poddijalekt, subpolaran
Kao u navedenom primjeru, jednačenje po zvučnosti ne provodi se kod složenica s prefiksima iznad i ispod, ali se provodi kod nekih složenica s nad i pod, ako se d ne nalazi ispred s, š, c, č, ć:
- iznadprosječan, ispodprosječan, ispodkoličinski
- natprosječan, potpalublje
Dvostrukosti:
- subkategorija/supkategorija, substrat/supstrat, polabski/polapski, substandard/supstandard..
[uredi] Ozvučivanje
Ako se zajedno nađu dva šumnika, od kojih je prvi bezvučan, a drugi zvučan, prvi se zamjenjuje svojim zvučnim parnjakom (vidi tablicu).
Promjena iz zvučnog suglasnika u bezvučni suglasnik naziva se ozvučivanje. Neki primjeri:
- p prelazi u b ispred dž
- top - tobdžija
- t prelazi u d ispred b
- svat - svadba
- s prelazi u z ispred b, d, g
- sgurati - zgurati
- š prelazi u ž ispred b
- za dušu - zadužbina
- č prelazi u dž ispred b
- svjedočiti - svjedodžba
- k u g, s u ž, z u ž ispred dž
- burek - buregdžija, interes - intereždžija, miraz - miraždžija
Ovako izmijenjena osnova naziva se ozvučena osnova, a prefiks se naziva ozvučenim prefiksom.
[uredi] Odstupanja od ozvučivanja
Od ove glasovne promjene uglavnom se odstupa u pismu:
- u nekim domaćim složenicama:
- Josipdol, ivanićgradski
- u nekim posuđenicama
- jurisdikcija
- u stranim imenima
- Tbilisi
[uredi] Jednačenje u pismu i govoru
Hrvatski pravopis jest fonološki (prije zvan i fonetski, glasovni, izgovorni, a sada i zvučni), kao i srpski i makedonski, to znači da se jednačenja (po zvučnosti i mjestu tvorbe) vrše u govoru i pisanju. Većina slavenskih jezika (poljski, češki, ruski, ukrajinski, slovački, slovenski, bugarski...) rabi morfonološki (prije često pogrešno zvan etimološki, korijenski; sada su u porabi još nazivi tvorbeni ili morfološki) pravopis, jednačenja se vrše samo u govoru, a ne vrše se u pisanju. U hrvatskome jeziku postoje određene iznimke kad se jednačenja ne vrše u pismu radi lakše jasnoće i određivanja korijena riječi.
