Geðveiki
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Geðveiki er hugtak sem er mikið notað í daglegu máli, en gjarnan í óljósri og illa skilgreindri merkingu. Margir nota hugtakið í þeirri merkingu að um sé að ræða geðklofa eða geðhvarfasýki og enn aðrir einhvern annan geðsjúkdóm án þess að endilega sé skilgreint hvaða sjúkdóm sé átt við. Yfirleitt er þó átt við alvarlega geðsjúkdóma sem hafa mjög lamandi áhrif á líf fólks. Hugtakið verður í þessari grein notað í almennri merkingu orðsins; um eitthvað - sjúkdóm, atferli og/eða truflanir einhvers konar - sem heftir mjög einstaklinga í að lifa lífinu eins og flestir aðrir.
[breyta] Togstreita um eðli
Hugtakið geðveiki hefur í gegnum tíðina fengið mjög mismunandi merkingu eftir tímabilum og hugmyndir um geðveiki breytast með tíð og tímum. Nútíminn er engin undantekning frá þessu þó að vestræn samfélög nútímans hafi hafnað að langmestu leyti að um sé að ræða einhvers konar illa anda eða yfirnáttúruleg fyrirbæri. Má segja að í dag séu tvö viðhorf ríkjandi um geðveiki; annars vegar að geðveiki eigi rætur sínar að rekja í sjúkdómi (sjúkdómslíkanið) og hins vegar að um sé að ræða fyrirbæri (dóm) sem samfélagið myndi og móti eftir tíðaranda (samfélagsdómur).
Læknar geta yfirleitt greint bæði sjúkdómseinkenni og það sem orsakar þau með einhverskonar aðferðum, eins og að mæla líkamshita, taka röntgenmynd eða greina sýkla í sýnishorni - og þannig fá sjúkdómseinkennin og orsökin einhvers konar nafn, til dæmis krabbamein eða hiti. Þessar aðferðir eru yfirleitt ónothæfar þegar um er að ræða afbrigðilega hegðun eða skynjun sjúklinganna. Í staðinn er hegðunarmynstrum eða sjúkdómseinkennum gefið nafn og þau flokkuð sem afbrigðileg, en orsakir skildar útundan.
Þeir sem gagnrýna sjúkdómslíkanið benda á að það vanti einmitt að sýna fram á að orsökin sé sjúkdómur. Aftur á móti benda þeir á sem aðhyllast sjúkdómslíkanið að framtíðin muni leiða orsakirnar í ljós. Orsök nokkurra geðsjúkdóma hefur fundist, má þar til dæmis benda á slýni, en í upphafi 20. aldar uppgötvaðist að orsök slýni er sárasóttarsýkillinn. Önnur rök gegn sjúkdómslíkaninu eru að einkenni geðsjúkdóma séu öðruvísi en annarra sjúkdóma - þau séu breytileg eftir tíðaranda þjóðfélaganna. Þannig lýsir geðklofi sér ekki á sama hátt í Indónesíu og í New York, en lungnabólga gerir það.
Þeir sem aðhyllast samfélagsdóminn benda á að áður fyrr hafi hreinlega önnur orð verið notuð yfir geðveikt fólk, orð sem höfðu tengsl við tíðarandann. Geðveiki sé á sama hátt orð sem notað er til að lýsa fólki sem hegðar sér á annan hátt en reglur þjóðfélagsins kveða á um að rétt sé. Þeir neita því þó alls ekki að þeir sem eru geðveikir líði illa eða, í einstaka tilfellum, vel. Þeir benda á, á að þekking manna á geðveiki byggist á því hvernig einstaklingurinn hagar sér, en ekki hvað brjótist um innra með honum. Þeir sem aðhyllast sjúkdómslíkanið gagnrýna þetta þó og benda á að þessi útskýring svari ekki tveimur spurningum: Hvers vegna brýtur fólk óskráðar reglur þjóðfélagsins og hvers vegna eru það bara sumir, af öllum þeim fjölda fólks sem gerir slíkt, sem eru taldir geðveikir en aðrir ekki? Það sé því mikil einföldun að halda því fram að geðveiki sé orð sem fólk notar yfir þá sem brjóta reglur samfélagsins. Þeir sem aðhyllast sjúkdómslíkanið benda líka á rannsóknir á t.d. geðklofa benda til að sjúkdómurinn sé arfgengur og því spyrja þeir; hvernig stendur á því að þessi dómur virðist erfast?
Staðreyndin er sú að orsakir geðsjúkdóma eru ekki vel þekktar og er sjúkdómsmódelið því ófullkomið fyrir þá, og samfélagsdómurinn er líklega of einföld útskýring. Með frekari rannsóknum á geðsjúkdómum munu skýringar líklegast breytast og geðveiki verður líklega betur skilgreint hugtak.
[breyta] Hugmyndir almennings
Rannsóknir hafa verið gerðar á hugmyndum almennings um geðveiki og samkvæmt þeim virðist almenningur hafa þá skoðun að þeir sem þjást af geðtruflunum (en eru ekki endilega geðveikir) séu hætulegir, óhreinir og heimskir. Þetta er í einhverjum tilfellum rétt, en í langflestum tilfellum rangt.
Þeir sem þjást af geðsjúkdómum eru eins misjafnir og þeir eru margir og margir lifa lífi, sem þó að sé öðruvísi en líf flestra, veitir þeim og öðrum í kringum þá ánægju.
[breyta] Heimildir
- Hvað er geðveiki? á Vísindavefnum. Skoðað 28. júlí, 2006.
- Hvað er geðveiki? á persona.is. Skoðað 28. júlí, 2006.
- History of mental illness á ensku Wikipediu. Skoðað 28. júlí, 2006.
