Heimdallur

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu

Heimdallur (forníslenska: Heimdallr) er talinn sonur Óðins (Snorri) og 9 mæðra, er allar voru systur; svo stóð í gömlu kvæði, Heimdallargaldri, og svo segir Úlfur Uggason í Húsdrápu; og líklega er átt við hann í Völuspá hinni skömmu (7-9): „varð einn borinn / í árdaga / raummaukinn mjök / rögna kindar / níu báru þann / naddgöfgan mann / jötna meyjar / við jarðar þröm“, og svo eru þær nefndar á nafn. Hvernig skýra eigi þessa dularfullu tilorðningu, er alveg óvíst; freistandi væri, að gera þessar meyjar að þeim níu dætrum Ægis, og mætti þá líkja fæðingu hans við tilorðningu Afrodítu hjá Grikkjum, þótt tvennt sé ólíkt. En svo mikið er víst, að Heimdallur býr við jarðar þröm, þar sem himinn og jörð mætast, en utan um jörðina var hafið. Ekki er Heimdallur kvæntur og engin á hann goðbörn. Hann býr á Himinbjörgum (Grímnismál 13; við Bifröst segir Snorri); þar drekkur hann í væru ranni glaður hinn góða mjöð. Hann er nefndur „hvítastur ása“ (Þrymskviða 14; hvíti áss, Snorri), og ætti það helst að eiga við útlit hans; en líklega stendur það í sambandi við uppruna hans (hið glæja himinloft eða sævarlitinn?). Hann heitir og Gullintanni (er það dregið af sólarbjarmanum við sjóndeildarhring við uppruna sólar og sólsetur? nafnið hjá Snorra), Hallinskíði (ef til vill dregið af regnboganum; kemur fyrir hjá Glúmi Geirasyni og Snorra) og Vindhlér (= lognguð? Snorri). Sjálft nafnið Heimdallur merkir „heim-bjartur“, sá sem birtir allan heim; þetta nafn sýnir ljóst, að hann er upphaflega ekki annað en sólarguðinn sjálfur, annað nafn á Tý, sbr. orð Snorra: „hann er mikill ok heilagr“. Hann er talinn mjög "víðkunnur" (Skírnismál 28). Þar af verður skiljanlegt að aðalstarf hans er að vera „vörður goða“ (Grímn. 13, Lokasenna 48) - „fyrir bergrisum“, „hann þarf minna svefn en fugl“ (Snorri), sér jafnt nótt og dag, heyrir grasið gróa og ull á sauðum, hefur með öðrum orðum þá bestu eiginleika, sem vörður varð að hafa, og hefur þetta ekki aðra merkingu. Loki kallar þetta líf hans „ljótt“ og skopast að því að hann standi ætíð með örðugu baki - uppréttur og hvíldarlaus, og er það gagnstætt því, sem segir í Grímnismálum. Sem önnur guð - nema Þór - á hann hest, er heitir Gulltoppur (Snorri), en aðalgripur hans er Gjallarhorn, og er svo hvellt, að heyrist í alla heima, þegar blásið er í. Horn voru upphaflega blásturfæri manna í orustum og endranær; í líking við þau - með sama lagi - eru hinir merku eirlúðrar, er fundist hafa í jörðu, einkum í Danmörku, oftast tveir og tveir saman; stafa þeir frá eiröld og eru forkunnar vel gerðir og hljóðið í þeim öskurhvellt; þeir eru sannnefnd Gjallarhorn. Horn Heimdalls er hugsmíð eftir þeim. Höfundur Völuspár lætur í ljós, að Óðinn hafi geymt hornið hjá Mími undir Yggdrasli, líklega til þess að það gæti verið til taks, þegar mest þyrfti á því að halda fyrir ragnarök. Þá er hornið aftur á lofti og hann blæs hátt - til að kveðja til bardaga viðurbúnaðar („mjötuðr kyndisk / at enu gamla Gjallarhorni“).

Þótt hann sé vörður goða á Himinbjörgum, er hann þó stundum meðal þeirra sjálfra, t.d. þegar hann gaf ráðið, að Þórr skyldi fara í kvenföt og leika Freyju (Þrymskv. 14), og stendur þar; „vissi hann vel fram / sem vanir aðrir“, þetta er þó varla svo að skilja sem hann sé hér talinn vanaættar, en ráðið bendir á viturleik hans. Sömuleiðis var hann við staddur bálför Baldurs (Húsdrápa).

Engar sérstakar sögur fara af Heimdalli, sem ekki var von, nema ein, og átti hann þá við Loka, en því miður er frásögnin um það mjög ófullkomin; þeirrar sögu getur í Húsdrápu. Snorri segir, að Heimdallur og Loki hafi synt í selalíkjum út til Singasteins (= hinn forni steinn? af *sinigr = gotn. sineigs = gamall?) til þess að keppa um Brísingamen, og lítur út fyrir að Heimdallur hafi náð því. Svo fékk Freyja það. Merking þessa atburðar er með öllu óviss, en Heimdallur og Loki eru mótstæðingar; er það af því að Loki er hinn svarni óvinur goða og Heimdallur vörður þeirra. Í ragnarök á Heimdallur víg við Loka og fellir hvor annan (Snorri).

Um vopn Heimdallar er ekki getið nema að því leyti, að höfuð er kennt og kallað „hjör (sverð) Heimdalls“; sbr. vísu Grettis og Snorra-Eddu, Skáldskaparmál 69. kap.; en í 8. kap. í Skskm. er það öfugt, og sverðið kallað „Heimdalar höfuð“, því að „hann var lostinn mannshöfði í gögnum“ - af Loka -, og er höfuð síðan nefnt „mjötuðr (þ. e. bani) Heimdallar“. Hvorttveggja getur ekki sameinast, því að sverð Heimdallar getur ekki orðið það sverð, sem hann var drepinn með. En orðið „mjötuðr Heimdallar“ lítur ekki sérlega tortryggilega út og ólíklegt að Snorri hafi búið það til sjálfur, og eftir þessu kennir hann líka sjálfur í Háttatali.

Loks er það gömul skilning á Heimdalli, að hann sé upphaf allra stétta í mannfélaginu; í upphafi Völuspár eru menn nefndir „meiri ok minni megir Heimdallar“, og er frá því skýrt nánar í Rígsþulu. Heimdallur fer þar um og nefnist Rígur og kemur til þriggja hjóna, er hvert um sig merkir stétt manna og um leið stig í mentunar- og menníngarþróun mannkynsins; kvæðið er heimspekilegt hugsunarverk. Heimdallur kemur fyrst til Áa og Eddu, svo til Afa og Ömmu og loks til Föður og Móður, og er alstaðar vel tekið. Með konunum verður hann svo frumfaðir þræla, karla (þ.e. bænda almennt) og Jarls; en Jarls sonur er svo Konr ungi þ. e. konungur. Menningarstigi og útliti hverrar stéttar er lýst, og er kvæðið afarmerkilegt. Þegar Jarl var í uppvexti, kom Rígur til hans og gaf honum heiti sitt og kenndi honum rúnar (þ. e. þekkíngu á rúnum og þar með alls konar fræði); en sonur hans var honum enn fremri: „kunni rúnar / ævinrúnar / ok aldrrúnar / meir kunni hann / mönnum bjarga / eggjar deyfa / ægi lægja“ o.s.frv. Af þessu öllu sést best, hver Heimdallur í rauninni er; hann er enginn annar en Óðinn sjálfur (eða hinn æðsti guð). Það var Óðinn, sem annars var viskufrömuður goða og manna („hapta snytrir“ nefnist hann í Haustlöng), og það var hann sem eignaðist rúnaþekkínguna, sem einmitt er hér talin aðalgjöf Heimdalls. Starf Heimdalls er að þessu leyti að öllu starf Óðins.

Andspænis öllu þessu er það tóm markleysa, er Heimdallur er kallaður „heimskastur ása“ í Sögubroti af fornkonungum (frá um 1300).

[breyta] Heimildir

Finnur Jónsson (1913). Goðafræði Norðmanna og Íslendinga : Eftir heimildum. Reykjavík: Hið íslenska bókmentafjelag.

Þessi grein notar texta úr verkum Finns Jónssonar, sem eru nú laus undan útgáfurétti.