Xizir

Ji Wîkîpediya

Agahdarî: Formata vê rûpelê hên ne baş e. Divê were xeyrandin. Tu dikarî vê gotarê biguherîne.

Xizir sembolêde fîraz o, edi zereyê bawerîya xêlê dîn û miletanê Rojhelatê Mîyanî de. Çekûyêde erebkî ya û maneya keweyî dana. Kirmanckî de, herfên „z“ û „d“ geganê jubînî de hurêndî vûrnenê. Coka taye cayan de fênda Xizirî, taye cayan de ki fênda Xidirî telafuz beno. Rojanê Xizirî ra Xilyas (Xelyas) kî vajîno. Xilyas, kilmevateyê çekûyanê Xidirî (Xizir) û Elyasî (Îlyas) yo.

Çîroke key qewimîya, rind nêzanîna. Gorê bawerîye, Hz. Xizirî aw-heyate ra şimito û bîyo elheqêde sir, tim û tim cande. O, êndî çimê şarê cibawermendî de bîyo Xizirê sata tenge, Xizirê kêlek û gemîyan, Xiziro Cansivik. Xiziro Kal, Xidir Nebî, Xidir Elyas, Xidirellez…û êb. Zarvatenêde ma Kirmancan de „Xozat o, Xizirî se vato vato.“ vajîno.

Edi mîyanê her bawerîye de bi nameyêde bîn nasîno. Kirmancanê Êzdîyan mîyan de bi nameyê Xidir Elyas û Xidir Nebîyî; Şebekan, Kakaîyan û êb. mîyan de bi nameyê Xidirî Zende; Xiristîyanan mîyan de bi nameyê Elîya; Tirkan mîyan de bi nameyê Hidirellezî (6 Gulane) êno naskerdene.

Roja fîrazkerdena Rewşana Xilyasî, ca bi ca, êle bi êle, eşîre bi esîre, milet bi milet vûrîna. Kirmancîye de, mîyanê Qizilbaşan de aşma Çeleyî de dest kena ci, heta da-çewresê roje ramena û tewr herê pancêsê aşma Gucige de qedîna. Gimgim de, edi mîyanê Kirmancanê Qizilbaşan de, gorê serenameyê (teqwîm) Rûmî, linga juye Çele de, juye kî Gucige der o. Gorê serenameyê Mîladî, êla Xidan roja pancşemeyê aşma Çeleyî yo peyen de; Mûrtikan pancşemeyê aşma Gucige yo verên de; Lolan, Xormeçikan, Kilawsizan û Kimsorçikan ..û êb. kî pancşemeyê aşma Gucige yê diyine de, Xilyasî fîraz kenê.

Xilyas de, keso ke qûrbana xo çînebo, ganî şeş rojan, keso ke qûrbana xo bibo kî ganî hîrê rojan, roje bigêro. Roje, roja dişemeyî yan kî hîrêşemeyî (sêşeme) dest keno ci. Roja pancşemeyî Rewşana Xilyasî ya. Nîyaz û pêşareyan pojenê, qûrbanan sere birnenê, der-cîranan û feqîr-fiqareyan ra kenê vila. Keso ke biwazo, bi pîrî cem kî gire dano.

Kirmancanê Qizilbaşan mîyan de, rôjêde fîraz û bimbarek a. Misayibî şonê çêyê misayiban. Embîryanî (cîranî) şonê çêyê embîryanan, û kesên heredîşî ênê werê.

Xilyas, Kırmancanê Qizilbaşan mîyan de her hînî rojêde bext û miradwazî yo kî. Kesên azebî seba ke bizanê kotî ra zewecînê yan kî mêrde kenê, serbicikêde solin erzenê nîyazî ver, pojenê, wenê. A şewe têşan kuwnê ra ke kame yan kî kamî dest ra awe bişimê, êwo jubînî de bizewecîyê. Serbicikî ra tayê kî sîvîg û lojinan ser ro nanê ro. Teyre ke ey werteyê dewe de biwero, ê kesî dewe ra zewecînê yan kî dewe de mêrde kenê. Eke banê kamî ser ro biwero, ey çêyî ra, eke dewe ra teber bo, dewanê o hetî ra zewecînê yan kî ey dewan de mêrde kenê. Kesên azebî û bekarî na juye bi baldarîye temaşe kenê.

Rewşana Xilyasî, Kirmancanê Êzdîyan mîyan de Êneyê aşma Gucige yo verên de fîraz kerîna. Leteyêde Êzdîyên roja hîrêşemeyî (sêşeme), leteyêde xo kî roja dişemeyî ra dest kenê ci, hîrê rojan rojê gênê û roja pancşemeyî rewşana Xidir Elyasî, roja êneyî kî rewşana Xidir Nebîyî fîraz kenê. Her hînî kesên ke nameyên xo Xidir û Elyas o, hîrê rojeyî înan ser ro ferz ê. Leteyêde Êzdîyan, a roje qûrbanan sere birnenê. Leteyêde bîn kî, seba ke ê rojan de Xidir Elyasî û Xidir Nebîyî kewtê re nêçîrî dime, na di rojan de serebirnayene û nêçîrkerdena heywanan qedexe (yasaq) ya.

Kirmancên Êzdîyî, şanê şewa êneyî, bi nameyê totka şor, yan kî xwarina şor (werdena şore/soline) wenê û têşan kuwnê ra. Kam ke destê kamî ra awe bişimo, êwo bibê destnîşanîyê jubînî. Eke hênî yan kî kêyê kamî de awe bişimê, êwo a dewe de yan kî ey çêyî ra bizewecîyê. (Dr.Xelîl Cindî Raşo, Xanna Omerxalî; Dema Nû, 143)

Cito ke ma cor vînenîme, ferqêde girse edi mabeynê fîrazkerdena Xilyasê Kirmancanê Qizilbaşan û Xidir Elyas yan kî Xidir Nebîyê Kirmancanê Êzdîyan de, çîn a.

ÇEKO

Gucige 2005