Wikipedia:Alemannischer Grundwortschatz
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Im Schatzchäschtli solle Werter gsammlet wäre, wu alli Dag mehrfach vorkumme. Diä Autore, wu nooch oder z nooch am Standardditsche schriibe, solle do alemannische Grundwortschatz finde. S Schatzchäschtli soll glei un licht zum Iberblicke bliibe, dänn um so besser ka si Inhalt erfasst un agnumme wäre. Des Chäschtli soll Wiä schriib ich guets Alemannisch? ergänze.
Jede Schriiber un jedi Schriiberi derf un soll muetig eso Werter ufgriffe, wu allgmein oder in dr eigene Nochberschaft verbreitet sin.
Im Schatzchäschtli sotte wennig Substantiv drin sii - diä ghere ins alemannisch Werterbuech (Wiktionary), wu speter emol gmacht wird. Also zum Biispiil Muni (Stier), Zolge (Zapfe), Ägerscht (Elster) kumme nit alli Dag vor un ghere nit ins Schatzchäschtli. Also: S goht do nit um d Mecke (Stei), s goht um dr Mertel vu dr Sproch.
Werter, wu numme in 3, 4 gleine Ortschafte verbreitet sin, sotte aü besser ins groß Werterbuech un nit do här.
Werter, wu do nit ani ghere, wäre uf dr Schopf verschobe un derte zwischeglageret, bis s Werterbuch stoht.
Wer weißt, wu e Wort verbreitet isch, kas hintedra schriibe.
(a) = allgmein verbreitet
(ba) = bodeseealemannisch
(bd) = bärndütsch
(bsd) = baselditsch
(ha) = hochalemannisch
(ml) = Markgräflerland
(oa) = oberrhiinalemannisch
(osch) = Oberschwabe
(sch) = schwäbisch
(sd) = standardditsch
(sg) = Sanggale, Ostschwiz
(ue) = Unterelsass
(wa) = Wallis
(zd) = züritüütsch
(ld) = Lozärn-Dütsch
(xx-t) = teilwiis
(xx-s) = süd
(xx-n) = nord
Diä Iiteilige (Dü kasch no meh drzue fiäge) sin grob un küüm eber iberblickt e groß Gebiät hundertprozäntig mer mueß also mit Ungnaüigkeite rächne. E Versuech ischs allewäg wert; hilf bim Verbessere!
Alfabetisch alemannisch:
afange, alli Dag, alli Ritt, all Bott, allimol, alliwiil, allewäg, amig, amen Ord, amenen Ort, am Ord, am Änd, am Morge, änewäg, als, ammed, des un säll, einewäg, einischt, eber, ebis, elimol, jelimol, geng, dertemol, fäärn, hincht, it, niäme, öpper, mannemorje, mänk-, mänkmol, Morn am Morge, nid, nyt, nint, naime, neume, noimeds, nächt, no(ch), rotlächt, ständig, gäällächt, wänn imfall, sällewäg, viilmol, wahrschiints, wellewäg, sällemol, säller, schiints, uf Bezinge, z Mittag, z Obe, z Nüüni, zwäg, z Friiburg
Alfabetisch standardditsch:
| standardditsch | alemannisch | Awändig | Bemerkige |
|---|---|---|---|
| abends | z Obe (a), 's Owe (ue), am abig/am Obig (zd), em Oobe (sg) | z Mittag, z Nini/Nüni | z ... viilfach awändbar |
| "anfangend" | afánge (a), efánge (a), áfe (bd, sg), efangs (zd) | merkschs afánge? (auch schon, erst jetzt) Jitz wird's mer áfe/afánge z dumm (allmählich) S sind efánge zwai Lyt koo (erst) Mi gö fang, chömet de nache! (schon mal) |
Betonig uf á; ditschi Hilfsibersetzig: "anfangend" |
| anscheinend offenbar scheinbar |
schiints (oa, bsd, sg) | dr het schiints ke Zit | ... |
| (ein kleines) Bisschen | e Muggesäggeli (oa), a Muggeseggele (sch), e bitzeli (sg), e weng (oa), es bitzli (zd) | no ne Muggesäggeli feschter (noch ein kleines Bisschen fester) |
... |
| damals | dertemol (oa), sällemol (oa), dozmol (sg) säl(bets)mol (bsd), (ds) säubmau (bd, selbigs Mol (sch)) |
... | ... |
| dann | na (zd, sch), no (oa), drno (oa, bsd), noch (os), dänn (zd) | I han kenne.- No kaüf dr doch enne! No ischs numme no bärguf gange. |
d na/no-haltige Forme sin verwandt mit (sd) "danach". |
| der/die/das | wo (a) | dr Ma, wo gseit het, d Kuchi, wo me butze sett, s Buschi, wo brüelt | als Artikel aber immer no dr/die/ds |
| etwa (ungefähr) | eppe(ha), ungfähr (a) öppe (ha, sg, zd) | eppe 30 Franke | ... |
| etwa (vielleicht) | am Änd (a, sg) | heschs an Änd verlore? | ... |
| etwas | ebis/öppis (a), ebbs (ue), näbis (sg), ebbes (sch) | ... | ... |
| falls | wänn im Fall (oa, zd, sg) | wänn im Fall dr Käs z räs isch ... | ... |
| ernten | günne (oa), güne (sg) | im Herbscht duet mes Obscht günne | ... |
| in Freiburg | z Friiburg (ha, oa-s, ba-t), z Sanggale (sg) | z Amerika | bi Ortschafte, Länder, Kontinänt |
| immer | alliwiil (oa, sg), älleweil (sch), geng (bd), ständig (a) |
... | ... |
| immer | áls (oa, bsd), nünt als (sg) | Dr het áls gjomeret. (Er jammerte in einen fort. Er hörte nicht auf zu jammern.) |
áls bildet dr hegscht Punkt vum Satz volli Betonig |
| immer tun, zu tun pflegen |
... als ... (oa, bsd) | Dr goht als go kegle. (Er pflegt kegeln zu gehen.) Dr het als gjomeret. Er pflegte zu jammern. |
unbetonts Wertli |
| immer tun, zu tun pflegen |
... ammed ... (ba) | Dr goht ammed gi kegle. (Er pflegt kegeln zu gehen.) Dr het ammed gjomeret. Er pflegte zu jammern. |
... |
| immer wieder | allbott (ha, sg, zd), alli Bott (ha), alli Ritt (oa), alli Ränn (oa) |
... | ... |
| irgendwo | am Ort, amen Ort, amenen Ort (a) naime (oa-s), neume (ha), noimeds (osch), nöime (bd), näbe (sg), omma (sch) |
... | ... |
| jedenfalls | allewäg (a), allwäg (a), auwää (bd) | Jo allwäg! (aber sicher!) Jo allwäg! (Willst du mich verarschen?) Du hesch das allwä troumet (vermutlich, vielleicht) |
ka Sicherheit un Unsicherheit üsdrucke |
| jeden Tag | alli Dag/Tag (a), jede Tag | alli Stund, alli Pfurz lang usw. | viilfach awändbar |
| jedes Mal | allimol (oa, bsd), jedes Mol | ... | ... |
| jemand | eber (a), öpper (a), näber (sg), ebber (sch) | ... | ... |
| jener/jene/jenes | säller, sälli, säll; de säll, di säll, säll (ba) | Wem ghert säll rot Auto?(Wem gehört jenes rote Auto?) Ich ha koni Epfel klaut, de säll isch es gsi! (der da wars!) Guck emol, wa sälli Oma fer en Huet uf het A sällere Fasnet ho mer iis kennegleert |
Demonstrativpronomen örtlich u. zeitlich verwendbar |
| manchmal | mänkmol (a), elimol (oa), jelimol (ml) mängisch (zd, sg) öppedie (zd), mengmol (sg) | ... | |
| morgens | am Morge (a), àm Morje (ue) | ... | ... |
| morgen früh | Morn am Morge (a), Morje friaj, mannemorje, monnemorge (oa/ml) | ... | ... |
| nirgends nirgendwo |
niäne (a), nierigs (ue) niened (zd), niene (sg) | ... | ... |
| oft | viilmol (oa), mänggisch, hüfig | ... | ... |
| Treppe | Schtäge (oa, sg) | ... | ... |
| trotzdem (Adverb) | änewäg (a), einewäg (a), oineweag (sch), aineweg (sg) |
... | numme Adverb, nit Konjunktion |
| trotzdem (Konjunktion) | trotz dass (oa), obwohl (?) | ... | ... |
| wahrscheinlich | wahrschiints (oa), wohrschiints (bsd), wahrschiindli (zd), wohrschindli (sg) | ... | lueg aü bi "anscheinend" |
