Zypern (Insel)

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Züpere (hd. Zypern; gr.: Κύπρος, Kýpros; türk.: Kıbrıs; korm. Kipru) isch e Insle im öschtliche Mittelmeer. Politisch bildet sie diä Republik Züpere, wo völcherrächtlich fascht diä ganzi Insle tuet umfassä, faktisch aber nur dä grösserä Südteil behärrscht. Dä chlineri Norde bildät s' Schtabilisierti De-facto-Reschim Türkischi Republik Nordzüpere, wo vo fascht allne Schtaate vo dä Wält nöd anerchännt wird. Zwei britischi Militärbasen Militärbasä unterschtöhnd als Überblibsel vo dä Kolonialziit em Vereinigts Chönigriich.

[ändere] Geografie

Mit ere Flächi vo ca. 9.251 km² (griechischi Teil ca. 5.384 km², türkischi Teil ca. 3.355 km², britischi Militärbase Akrotiri und Dhekelia Militärbasis (Militärbase) ca. 255 km², Pufferzoni ca. 4%) isch Züpere na Sizilie und Sardinie diä drittgröschti Insle im Mittelmeer (Wescht-Oscht-Uusdehnig ca. 230 km, Nord-Süd-Uusdehig ca. 95 km). Diä Entfärnig zu dä Südchüschti vom türkische Feschtland betrajt 68 km, zu dä Oschtchüschte vo där griechische Insle Rhodos 394 km und zum griechische Feschtland ca. 830 km, zu dä Weschtchüschte Syrie ca. 95 km, nach Ägypte ca. 325 km. Züpere ghört zu Asie und bildet kulturell d' Schnittschtell zwüsche dä Kontinänte Asie, Afrika und Europa.

Zwei Bärgzüg verlaufed quer dur d'Insle: Diä zue dä Chüschte hi abfallendä, such schroffi Chetti vom Pentadaktülos (Beşparmak)im Nordoschte und s'vulkanischi, waldrichi Troodos-Bärge im südliche Landesinnerä, mit em Olümpos (Züpere)(1.952 m) als höchschti Erhäbig. Die 671 km lange ^[1] Chüschte bütet teilwis usdehnti Sand- und Chiesschtränd sowiä schteil abfallendi Felschüschte mit chlinä Buchte.

Züpere bsitzt es mediterrans Chlima mit dütli kontinäntaler Prägig. Diä südlichi Lag bedingt höheri Temperature als im nördliche Mittelmeeruum, und vo dä levantinischä Chüste wähe oft heissi Wüeschtewind übers Meer. S' Mittelmeer näbe Züpere hät diä höchschtä Wassertemperature im gsamte Ruum. Im Februar wärde öppe 17 °C, im Augusscht gäge 28 °C erreicht.

S' Land leidet schtändig unter Wassermangel. Räge fallt meischtens vom Dezember bis April. Vom Mai bis November isch es troche und vor allem im Landsinnerä z. T. sehr heiss. Nikosia hät im Juli und Auguscht e durschnittlichi Höchschttemperatur vo 37 °C, was nu 2 °C under dä Temperatur i Dubei liet, aber 8 °C wärmer isch als uf Mallorca. I Extremfäll schtigt s' Thermometer im Zäntrum vo dä Insle im Hochsummer uf 47 °C. A dä Chüschte isch es während em Summer meischtens am Tag 30 bis 35 °C warm, i dä Nacht chüelt s' uf 20 bis 23 °C ab. Dä Weschte vo dä Insle um d' Schtadt Pafos isch 2 bis 4 °C chüeler als dä Oschte. Im Winter lieged d' Temperature zwüsche 15 °C und 20 °C am Tag, vo Ziit zu Ziit au drüber, sälte drunter. Oberhalb vo 1.500 m chann es Schnee gä.

[ändere] Flora und Fauna

Züpere isch e grüeni Insle, d' waldriichschti im gsamte Mittelmeerruum.

Alläpo-Chiefere, Pipinä, Platane, Zederä und Schteieiche wachsed i dä Troodos-Bärge – em „Schwarzwald“ Züpere. Diä flachi abfallendä Ränder vom Troodos sind bewachsä mit Öpfel-, Birä-, Pfirsi-, Mandlä- und Nussbäum sowiä mit Wiifälder. Im Übrige wird s' Bild vo dä Insle vo Züpressä, Olivebäum- und Johannisbrotbäum prägt.

Oransche- und Gräpfrüithain härrsche i dä Umgäbig vo Lemesos und Güzelyurt vor. S' "Land vo dä rote Ärde" im Südoschte gilt als Gmüesgarte Züpere mit Härdöpfel, Oberschine, Tomate, Gurke, Bölle und andere Arte. Figä und Granatöpfel wachse im Norweschtä. Im Südweschtä, by Pafos, git's bedütendi Wiigärte und uusgedehnti Bananeplantasche.

Im Früheling bedeckt en Bluemeteppich d' Insle. Nöd wäniger als 1.800 Blüetenflanze blühed, vor allem Anemonä, Narzissä, Gladiolä, Iris, Goldwurz, Tulpä und Klatschmohn. Au 44 Arte vo Orchideä chömmed vor. Im Härbscht, mit dä erschtä Rägefäll, schprüssed under anderem Truubehiiazintä, Wiänachtsschtärn und Hahnefuess. Bougainvillea blüeht s' ganzi Jahr.

Züpere isch i dä Antiki mit Wälder bewachse gsi, hüt sinds nur no öppe 17 % vo dä Insle (im wäsentliche im Troodos-Bärgzug und im Beşparmak) vo Wald bedeckt. Iigriff vom Mänsche, Ziege und hüfigi Waldbränd händ dezu bitreit, d'Waldgrössi z'verchlinerä. Hüt versuecht mä, d'Waldgrössi dur Nüübepflanzungig z' vergrössere. S' Überläbe vo dä nüe pflanztä Bäum wird dur en Wassermangel erschwärt. Einigi främdi Arte sind iigfüehrt worde (verschiedeni Tannearte, Akazie, Fichte, Eukalyptus).

Fossiliä und archäologischi Fünd beleged, dass uf Züpere bis i d' Nachiisiit e verzwergti Fauna hauptsächchli us Nilpfärd und Elefante gläbt hät, wo allerdings bereits im Neolithikum usgschtorbe isch. Schwein, Rinder, Ziege, Damhirschä, Wildschof, Füchs und Wildchatze sind vo dä erschtä Buure mitbracht worde. D' Schaf händ sich verwildert und händ uf dä Halbinsle Akamas gläbt. Diä äbefalls iigfüehrte Rinder sind nachere relativ churzer Zitt verschwunde und sind erscht im Endneolithikum wieder iigfüehrt. Hüt gits uf Züpere nur no s' Wildschaf, fälschlicherwis Mufflon gnännt.

[ändere] Bevölkerig

Diä öppe 730.000 griechische Züprer (2006) mached rund 77 % vo dä Bevölkerig us. Diä Zahl vo dä türkische Züprer betreit öppe 220.000 (2006)^[2]. E Minderheit bildet die guet 4000 christliche Maronite. Vo dene redet öppe 1300 en eigne arabische Dialekt. Vor de türkische Invasion hend die i de Geged vom Dorf Kormakiti glebt, hüt wonet die meiste i de grosse Städt.

Nach dä Invasion vo dä Türki und dä militärische Besetzig vom Nordteil vo där Insle im Jahr 1974 sind im Norden under Protäscht vo dä Vereinte Natione öppe 80.000 Türken agsiedelt wordä. Dezu chömmed 40.000 türkischi Soldate. Genaui Berächnige sind wäge em Mangel vo aktuellä Zahle nur schwär azschtellä. Während im südliche Teil vo dä Insle circa als 2.000 Türkä läbe