Etimolochía
De Biquipedia
A etimolochía (d'o grieco ἔτυμον étymon, "berdadero", e λόγος lógos, "parola" u "tractato") ye a zienzia d'a lingüistica que estudeya l'orichen e eboluzión d'as parolas.
N'as luengas con importán tradizión escrita, a etimolochía fa uso d'a filolochía, o estudio d'as trazas en que os bocables cambeyan de cultura en cultura á trabiés d'os tiempos. Manimenos, os etimologos tamién emplegan metodos d'a lingüistica acomparatiba ta reconstruyir a informazión de luengas que son desmasiato biellas e d'as cualas no ibi ha garra informazión direita conoixita, como puet estar a escritura.
O sieglo XX suposó la consolidazión d'a etimolochía, encara que o intrés per l'orichen d'os bocables ya ye prou presén n'os testos clasicos. D'entre os etimologos importans t'a romanistica, en espezial t'as luengas romanzes ibericas, en descolla o catalán Joan Coromines.
Contenius |
[editar] Tipos de bocables
Den d'una ambista diacronica, l'orichen d'as parolas s'estalla en tres grupos:
- patrimonials: os bocables que han eboluzionato foneticamén e semantica den d'os oríchens d'o idioma (n'o causo de l'aragonés, estarían as parolas que eboluzionoron d'o latín t'as parlas actuals);
- ampres u ampranzas: os bocables ampratos d'altras luengas, adaptatos u no t'a estructura propia d'o idioma, e que pueden fer-sen patrimonials con o paso d'o tiempo (d'as ampranzas d'una luenga muerta u abampasata se'n diz cultismo);
- neolochismos: os bocables que resultan de creyazions nuebas, e que han menister de bel tiempo ta estar azeptatos como parti d'o idioma. (Per ixemplo, en aragonés, alazetal u nabesador)
[editar] Doplez lecsicos
[editar] Bocables patrimonials e (semi)cultos
N'as luengas romanzes, se i troba bocables que tienen a mesma etimolochía pero que han eboluzionato de trazas diferens e han rematato con sinificatos diferens. Ixo ye de normal debito á que a eboluzión de la un ye estata més rapeda que no la de l'altro per estar un bocable muito més común, u bien perque o menos eboluzionato ye en berdat un (semi)cultismo u ampranza posterior. Asinas puet beyer-se parellas como as siguiens:
- catedra e catiera/cadiera (d'o latín cathedra)
- clabicular e clabillar (d'o latín claviculare)
- conzilio e conzello (d'o latín conciliu)
- estricto e estreito (d'o latín strictu)
- umero e güembro (d'o latín humeru)
- miraclo e mirallo (d'o latín miraculu)
- signo e zeño (d'o latín signu)
[editar] Doplez ta conzeptos pareixitos
En luengas que han asimilato prou influyenzias d'idiomas dibersos (como l'anglés, o indonesio, etz.), puet trobar-se-ie fazilmén una ripa de doplez ta designar o que en altros idiomas se fa con una sola parola.
Per ixemplo, en anglés, per razons estoricas, se fa serbir un bocable diferén cuan se charra d'un animal bibo (que gosa á tener un nombre de radiz chermanica) e cuan l'animal ye muerto e guisato (que pasa á tener un nombre de radiz latina):
- cow: "baca" (D'o protochermanico *kwon; se compare con l'alemán Kuh u l'olandés koe.)
- beef: "carne de baca" u "d'arrés" (Per meyo de l'oilitán boef den d'o latín bove(m), d'on tamién l'aragonés buei.)
- swine: "cochín" (D'o protochermanico *swinan; se compare con l'alemán Schwein u l'olandés zwijn.)
- pork: "carne de cochín, tozín" (D'o latín porcu(m), d'on tamién l'aragonés puerco.)
- sheep (ewe/ram): "ubella/mardán" (D'o protochermanico *skæpan; se compare con l'alemán Schaf u l'olandés schaap.)
- mutton: "carne d'ubella u mardán" (Per meyo de l'oilitán moton den d'o latín meyebal multone. Se compare con o catalán moltó.)
[editar] Oríchens d'o bocabulario aragonés
L'aragonés, como las altras luengas romanzes, tien o latín (e més concretamén o latín popular) como fuen prinzipal d'o suyo bocabulario esenzial. Igualmén, muitos d'os bocables consideratos cultismos u semicultismos prozeden bien d'o latín bien d'o grieco.
Manimenos, ibi ha n'a luenga un importán sustrato prerromán (zeltismos, iberismos, basquismos) que, n'o caso d'o bascón, continó n'a Edat Meya per o contauto frecuén entre Aragón e Nabarra, sobre tot entre bals bezinas (asinas ibi ha més gran presenzia de basquismos en l'ansotán que en altras fablas aragonesas).
A influyenzia d'os altros idiomas romanzes en l'aragonés ye ebidén, espezialmén, n'o tocán á las luengas bezinas. Asinas, o catalán e l'oczitán (més que més o gascón), influyoron de trazas importans l'aragonés meyebal. A influyenzia catalana continó, desfeita ya la Corona d'Aragón, n'a faixa de confluyenzia entre os dos idiomas, á la Ribagorza, feito que con tota probabilidat orichinó muitas d'as caracteristicas güei consideratas propias d'a bariedat oriental de l'aragonés. Rancando d'o sieglo XV, o idioma romanze que més influyenzia ha tenito sopre l'aragonés ye o castellán, dica t'o punto de fagozitar-lo á cuasi tot Aragón e fer-ne un soziolecto allá á on que encara se charra, estando consecuenmén o bocabulario castellán ixe á lo cual o fablador d'aragonés ha recorrito en muitos casos á manca d'una referenzia propia e normatiba.
Altro idioma romanze con bela influyenzia en l'aragonés ye estato lo franzés, l'unica luenga ofizial á l'altro canto d'os Pirinés. Os bocables d'orichen italián i son plecatos, d'ordinario, per meyo d'un altro idioma, á ormino lo catalán, debez que os portugueses (e os de muitos altros idiomas) son arribatos per meyo d'o español.
Importán ye tamién o cabal lecsico d'orichen chermanico que trayoron es pueblos d'o norte d'Europa n'as embasions d'o sieglo V, e que ye en cheneral común á lo resto d'idiomas peninsulars, á menuto introduzito per meyo d'o latín bulgar. Ye prou sinificatiba la suya influyenzia en l'antroponimia peninsular.
L'aragonés conta asinas mesmo con un importán numero de mozarabismos e d'arabismos meyebals, que conferiban n'os tiempos de més antis un caráuter espezial á los parlaches baixoaragoneses. O Ethnologue considera que o mozarabe yera prou ligato ta l'aragonés como ta fer un sozgrupo n'a Romania dito pirinenco-mozarabe. L'arabe ye estato igualmén trasmisor de bocables prozedens de l'Asia zentral e meridional, como lo persa u lo sanscrito. Bels bocables d'o ebreu e d'o romanó forchoron una traza espezial t'o chodigoaragonés e t'o parlache d'os chitans aragoneses, respectibamén.
En zaguerías, a importanzia de l'anglés á ran internazional ha feito que un fascal de neolochismos tiengan l'orichen suyo en ixa luenga.
L'aragonés tamién conta con muitas parolas formatas per composizión e deribazión propia, bocables d'orichen onomatopeyicos, e neolochismos.
Como ixemplo d'ixa dibersidat etimolochica, s'amuestra astí baixo as fuenz prinzipals d'as cualas surte o lecsico aragonés con bels bocables aragoneses ta contrimuestra:
- arabe: ababol, alazet, alguaza, chabalín, fardacho, garchofa, rabal, zagal
- basco: agüerro, anayón, buega/muga, chandro, gabardera/gabarrera, ibón, lurte, sucarrar
- chermanico: buco/boque, esquirar, fraxengo, nafra, orgüello, rustir
- franzés: adresa, biera, chaminera, chapero, cucha, garrota, interpresa
- oczitán: beire, briquet, demoret, flaire, misache, orache, pai
- zelta: arañón, artica, borda, bruco, cleta, garra, purna, tollo
Nota: N'a lista dalto no i apareix ni o latín, per estar a fuen prinzipal d'a mayoría de bocables aragoneses, ni o castellán u lo catalán per as dificultaz que suposa, á manca d'estudios fundos á lo respectibe, distinchir e contrimostrar que a prozedenzia d'un bocable ye castellana u catalana e no autoctona aragonesa.
[editar] Se beiga tamién
- Antroponimia
- Cognatos, falsos cognatos
- Etimolochía popular
- Neolochismo
- Toponimia
